- سخن ناشر 1
- مقدمه پژوهشگاه بین المللی المصطفی(صلی الله علیه و آله) 3
- مقدمه مؤلف 6
- اشاره 10
- بخش نخست: مباحث مقدماتی 10
- تعریف علم تاریخ 11
- درس 1 و2:مباحث مقدماتی 11
- اشاره 14
- انواع پژوهش در تاریخ 14
- 1- تاریخ نقلی 14
- 2- تاریخ تحلیلی 17
- 3- فلسفه علم تاریخ (formal Philosophy Of History) 19
- 4- فلسفه نظری تاریخ (speculative Philosophy Of History) 20
- تمایز فلسفه علم تاریخ با فلسفه نظری تاریخ 23
- محورهای تاریخ نگاری نقلی و تحلیلی 24
- اشاره 24
- 1- تاریخ کتبی و شفاهی 24
- 3- تاریخ اجتماعی 25
- 2- تاریخ سیاسی 25
- 4- تاریخ ترکیبی 26
- 5- تاریخ فرهنگ و تمدن 27
- 7- تاریخ عمومی و تقویمی 28
- 6- سیره نگاری 28
- 9- تاریخ نگاری محلی 29
- 8- نسب نگاری 29
- 1- فلسفه تاریخ 30
- 2- تاریخ در ترازو 30
- اشاره 30
- معرفی چند اثر در فلسفه تاریخ 30
- 3- مقدمه ای بر فلسفه تاریخ 31
- 5- سنت های اجتماعی و فلسفه تاریخ در مکتب قرآن 31
- 4- تاریخ چیست 31
- 6- آثار استاد شهید مطهری 36
- 7- جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن 37
- 8- قرآن و سنن الهی در اجتماع بشر 38
- اشاره 41
- بخش دوم: فلسفه علم تاریخ 41
- درس 3 و4:علمیت تاریخ 42
- معانی علم 42
- تمایز علمیت و عینیت تاریخ 42
- اشاره 42
- 1- مطلق آگاهی (knowledge) 43
- 3- رشته علمی تجربی (science) 43
- 2- رشته علمی (discipline) 43
- 1- داشتن موضوع بحث واحد 44
- شرایط رشته علمی (DISCIPLINE) بودن 44
- 2- وحدت روش تحقیق 44
- 3- وجود نظم و انضباط درونی 45
- اشاره 46
- آیا تاریخ، یک «رشته علمی» است ؟ 46
- 1- تبیین علّی و معلولی در علوم تجربی 47
- 2- تبیین علّی ویژه تاریخ 48
- اشاره 52
- نقد و بررسی ادله منکران علمیت تاریخ 52
- 1- دلیل اول 53
- 2- دلیل دوم 55
- 3- دلیل سوم 57
- 4- دلیل چهارم 59
- 5- دلیل پنجم 61
- 6- دلیل ششم 62
- 7- دلیل هفتم 63
- مقصود از عینیت تاریخ 71
- درس 5 و6 : عینیت تاریخ 71
- ارزیابی حقیقت نمایی تاریخ 72
- 1- ذهن گرایی 81
- موانع نیل به عینیت مطلق 81
- 2- تکیه ناروا بر ارزش ها 82
- 3- کشف علت 83
- 4- تاریخ نگاری درباری 85
- 5- بیم ملامت گران 86
- تاریخ و ارزش ها 86
- 1- تمایز پیش بینی و پیش گویی 91
- پیش بینی در تاریخ 91
- 2- پیش بینی و پیش گویی در علوم تجربی 92
- 3- طرح دیدگاه ها در باره پیش بینی در تاریخ 93
- 4- نقد و بررسی دیدگاه ها درباره پیش بینی در تاریخ 95
- اشاره 102
- بخش سوم: فلسفه نظری تاریخ 102
- اشاره 103
- درس 7و8:قانونمندی تاریخ از منظر عقل 103
- مفهوم قانون 104
- اشاره 105
- 1- انواع قانون حقیقی 105
- انواع قانون 105
- 2- شروط لازم برای قانون حقیقی 107
- مفاهیم تصادف 108
- اشاره 108
- 1- از بین رفتن علت ناقصه یا شرط پنهان 109
- 3- تحقق امر غیر مقصود 109
- 2- برخورد دو سلسله از علت ها و معلول های مستقل 109
- 4- مقصود نبودن از سوی فاعل قریب 110
- 6- بطلان اصل علیت 111
- 5- انتساب به یک علت جزیی غیرمترقبه 111
- عدم ملازمه میان قانونمندی تاریخ و اصالت فلسفی آن 112
- پیامدهای انکار قانون مشترک در جامعه و تاریخ 113
- الف) دلیل اول 114
- نظریه ها در باب قانونمندی یا تصادفی بودن تاریخ 114
- 1- نظریه نخست 114
- اشاره 114
- ب) دلیل دوم 119
- ج) دلیل سوم 121
- 2- نظریه دوم 122
- 3- نظریه سوم 122
- بررسی نظریات 123
- اشاره 127
- اشاره 127
- دلایل قانونمندی تاریخ در قرآن 127
- درس 9 و10:قانونمندی تاریخ از منظر وحی 127
- 1- آیات سنت 128
- 2- آیات عبرت 131
- 3- آیات «سیر در زمین» 133
- 4- آیات نشانه بودن سرگذشت اقوام 135
- اشاره 138
- قوانین تاریخی و آزادی انسان 138
- الف) نظریه جبرگرایانه 138
- 1- نظریات در باب نقش انسان در ساختن تاریخ 138
- ب) نظریه آزادی محدود و کنترل شده 144
- ج) نظریه اختیارگرایانه 144
- 2- نقد نظریه نخست و دوم 147
- 3- آزادی انسان در تاریخ از منظر قرآن 148
- الف) انتخاب مسیر هدایت و گمراهی 148
- اشاره 148
- ب) استفاده از بصیرت و آگاهی خویش 149
- ج) انتخاب هدف و روش زندگی 150
- د) آزادی گروه ها و امت ها در حرکت خویش 151
- و) استقلال انسان در برابر جامعه و تاریخ 153
- ه) کارنامه ویژه هر امت در قیامت 153
- درس 11 و12:عوامل محرک تاریخ 158
- مفهوم عوامل محرک تاریخ 158
- 1- دیدگاه مکاتب بشری 160
- اشاره 160
- طرح دیدگاه ها 160
- الف)تباهی قدرت 161
- ج) مبارزه جناح های مرتجع و پیشرو 162
- ب) عامل عصبیت 162
- د) عامل هجوم و دفاع 163
- ز) تکامل ابزار تولید 164
- و) عنصر زور و عوامل سیاسی 164
- ه) جغرافیاگرایی 164
- ح) انباشت علم و دانش 165
- ط) قهرمانان و شخصیّت ها 166
- ی ) وحی و نبوت 167
- ک) اراده الهی 169
- 2- دیدگاه اسلام 171
- مقصود از سنت های الهی در تاریخ 178
- درس 13 و14:سنت های الهی در تاریخ(1) 178
- فایده شناخت سنت های الهی حاکم بر تاریخ 179
- انواع سنت های الهی 180
- سنت های عامِ الهی حاکم بر تاریخ 181
- اشاره 181
- الف) سنت هدایت توسط پیامبران 181
- ب) سنت تنگی و رنج برای پذیرش حق 184
- ج) سنت ابتلا 187
- د) سنت اجل جامعه ها 190
- ه) سنت تقدیر معیشت 192
- و) سنت تفاوت ها 196
- ز) سنت تأثیر زیربنایی انسان در تغییرات اجتماعی 197
- ح) سنت امداد 199
- ط) سنت بقای امور مفید برای مردم 201
- ی ) سنت مبارزه مَلأ و مترفان (خوش گذرانان) با پیامبران 202
- ک) سنت امهال 206
- سنت های خاصِ الهی حاکم بر حرکت تاریخ 214
- 1- سنت های مخصوص اهل حق 214
- الف) سنت ازدیاد نعمت در پرتو شکر 214
- اشاره 214
- درس 15 و16:سنت های الهی در تاریخ (2) 214
- ب) سنت هدایت گام به گام 217
- ج) سنت تأثیر ایمان و عمل صالح در رفاه اجتماعی 220
- د) سنت تحبیب و تزیین ایمان و کراهت کفر 222
- ه) سنت غلبه مؤمنان بر کافران 223
- و) سنت فروپاشی اقتدار جوامع در اثر طرد پیامبران 229
- الف) سنت گمراهی گام به گام 231
- 2- سنت های مخصوص اهل باطل 231
- ب) سنت تزیین اعمال 234
- ج) سنت شکست از دشمنان 239
- د) سنت تسلط مجرمان و مترفان 241
- ه) سنت املا یا استدراج 243
- و) سنت عذاب استیصال 247
- کتاب نامه 258
شواهد کتبی دیگر به کتابت یک موضوع یا حادثه تاریخی می پردازد. کتاب هایی مانند «السیره النبویه» ابن هشام؛ «تاریخ یعقوبی»؛ «مروج الذّهب» مسعودی؛ «تاریخ بیداری ایرانیان» ناظم الاسلام کرمانی؛ «تاریخ مشروطه» کسروی و قریب به اتفاق منابع متقدم تاریخ از این دست به شمار می آیند.
تاریخ شفاهی، نوعی از تاریخ نگاری است که در آن، چهره هایی با اطلاع به واسطه پرسش های یک مصاحبه کننده، خاطرات، تجربیات و تحلیل های خود را درباره یک واقعه، شخصیت تاریخی یا موضوع تاریخی دیگر به صورت شفاهی بیان می کنند. آنچه امروزه تحت عنوان خاطرات شخصیت های آگاه درباره یک انقلاب، کودتا یا جنگ و... طی فرایند مصاحبه، تهیه و منتشر می شود، مصداق بارز تاریخ نگاری شفاهی است.
2- تاریخ سیاسی
در تاریخ سیاسی، تحولات تاریخی با محوریت رویدادهای سیاسی مانند روی کار آمدن یا شکست دولت ها، سلاطین، سلسله های حاکم، عزل و نصب ها، روابط خارجی و... نوشته می شود.
شاید بتوان گفت که بسیاری از تواریخ موجود از همین زاویه نوشته می شوند؛ مانند تاریخ امویان، عباسیان، مغولان، سلجوقیان، غزنویان، صفویه،
قاجاریه، پهلوی، نهضت ملی شدن صنعت نفت، انقلاب اسلامی، کودتای نوژه و انقلاب کبیر فرانسه.
3- تاریخ اجتماعی
در این نوع تاریخ نگاری، مورخ سعی می کند تا جامعه را به چند قشر تقسیم