فلسفه تاریخ صفحه 43

1- مطلق آگاهی (knowledge)

علم به این معنا شامل تمام اقسام آگاهی مانند تصور تصدیق، علم جزیی، علم کلی، علم حضوری و علم حصولی می شود و پراکندگی یا سیستماتیک بودن معلومات در آن نقشی ندارد. بنابراین شامل تاریخ نیز می شود.

2- رشته علمی (discipline)

علم به معنای رشته علمی، مجموعه مسائلی است که حول محور خاص، موضوع یا هدف واحد دور می زند؛ مانند اصول فقه، شیمی، فیزیک و اخلاق. روشن است که مفهوم علم به معنای دوم، محدودتر از معنای نخست است، چرا که مسائل، محدود به محور خاص است، در حالی که مسائل علم به معنای نخست، هیچ محدودیتی را نمی پذیرد. علاوه براین، علم در معنای نخست، شامل تصور واحد، تک گزاره و نیز علم حضوری می شود، در حالی که به معنای دوم، هیچ یک از موارد مذکور علم نیست. حال باید دید که آیا تاریخ مانند علم اخلاق و فقه یک رشته علمی است یا خیر؟

3- رشته علمی تجربی (science)

مفهوم علم به این معنا از دو معنای سابق محدودتر است، زیرا مسائل آن، علاوه بر این که حول یک موضوع معین است، باید با روش تحقیق تجربی نیز بررسی شود. اکنون بررسی می کنیم که آیا مفهوم علم به معنای دوم بر تاریخ قابل اطلاق است یا خیر؟ بدیهی است که در صورت منفی بودن پاسخ، به طریق اولی «علم» به معنای سوم بر تاریخ اطلاق نمی شود.