فلسفه تاریخ صفحه 47

حتی نمی توان گفت که اگر این سه علت، دوباره در زندگی نادرشاه پدید می آمد، وی به هند حمله می کرد. هرچه دامنه را محدود کنید، باز نمی توان گفت عمل دوباره تکرار خواهد شد، مگر این که تمام شرایط را کشف کنیم، در حالی که معلوم نیست کشف همه اوضاع و احوال برای مورخ ممکن باشد. بنابراین باید در این مورد بحث کرد و برای نیل به این مقصود، ابتدا تبیین علّی و معلولی در علوم تجربی را مورد مطالعه قرار دهیم، آن گاه به تبیین علّی ویژه تاریخ بپردازیم.

1- تبیین علّی و معلولی در علوم تجربی

در علوم تجربی، وقتی می خواهیم علیت نور چراغ را برای روشنایی اتاق ثابت کنیم، سه شرط لازم است:

1. حضور هم زمان: یعنی هرگاه نور چراغ بود، اتاق باید روشن باشد؛

2. غیبت هم زمان: یعنی هرگاه نور چراغ خاموش شد، اتاق باید تاریک شود؛ چراکه شاید نور اتاق از نور خورشید باشد؛

3. تغییر هم زمان: یعنی هرگاه نور چراغ نصف شد، روشنایی اتاق هم باید فروکش کند. (1)

اکنون با توجه به مفهوم علیت در علوم تجربی و تبیین علّی در آن، آیا می توان تبیین علّی مذکور را در تاریخ داشت، یعنی آن سه شرطی که برای کشف علیت در علوم تجربی مطرح است، آیا در این جا پیاده می شود؟ آیا می توان علت هجوم مغول به ایران را از طریق حضور هم زمان، غیبت هم زمان و نوسان هم زمان به دست آورد؟