فلسفه تاریخ صفحه 52

در پایان این قسمت، سخن یکی از محققان تاریخ درباره تبیین ویژه تاریخ، به دلیل اهمیتش ذکرمی کنیم؛ وی می نویسد:

در واقع، تنها با ادراک و تصور روابط ریاضی بین پدیده های گوناگون نیست که می توان آنها را به وجه علمی تبیین کرد. در هر نوع تبیین که بتوان بین آن چه خطاست و آنچه حقیقت است فرق گذاشت، نتیجه علمی است. مطالعات تطبیقی - که جای دیگر از آن صحبت شده است - مبنای نوعی قیاس است که می تواند مورخ را در شناخت شرایط و عوامل - اگر نه اسباب و علل - حوادث کمک کند. وقتی مورخ در تشخیص خطا و صواب، ملاک هایی دارد و می تواند روابط بین پدیده ها پیدا کند - که اگر علیت تام نیست از نوع علیت جزیی هست - می تواند نوع شناخت خود را از لحاظ علمی معتبر بشمارد. کار عمده مورخ هم عبارت از این خواهد بود که در هر نهضت، در هر جریان و در هر انقلاب، تار و پود روابط علت و معلولی را بیابد و باز نماید. درست است که قضاوت شخصی - و مجموع آنچه اغراض خوانده می شود - نیز در کار وی تأثیر دارد، اما مورخ واقعی، این اندازه توجه دارد که به طور خودآگاه به «آن چه باید بوده باشد»، نیندیشد و تنها «به آن چه بوده است یا هست» نظر داشته باشد. (1)

بنابراین، علم تاریخ به معنای علم تجربی (science) نیست، ولی علم به معنای رشته علمی (discipline) هست.

نقد و بررسی ادله منکران علمیت تاریخ

اشاره

با توجه به مطالب گذشته، معلوم شد که تاریخ را می توان یک رشته علمی دانست، ولی نمی توان آن را علم تجربی به شمار آورد؛ گرچه برخی گفته اند که تاریخ در اصل علم نیست و یا آن را از جهات مختلف با علوم تجربی متمایز