- سخن ناشر 1
- مقدمه پژوهشگاه بین المللی المصطفی(صلی الله علیه و آله) 3
- مقدمه مؤلف 6
- بخش نخست: مباحث مقدماتی 10
- اشاره 10
- تعریف علم تاریخ 11
- درس 1 و2:مباحث مقدماتی 11
- انواع پژوهش در تاریخ 14
- 1- تاریخ نقلی 14
- اشاره 14
- 2- تاریخ تحلیلی 17
- 3- فلسفه علم تاریخ (formal Philosophy Of History) 19
- 4- فلسفه نظری تاریخ (speculative Philosophy Of History) 20
- تمایز فلسفه علم تاریخ با فلسفه نظری تاریخ 23
- اشاره 24
- محورهای تاریخ نگاری نقلی و تحلیلی 24
- 1- تاریخ کتبی و شفاهی 24
- 3- تاریخ اجتماعی 25
- 2- تاریخ سیاسی 25
- 4- تاریخ ترکیبی 26
- 5- تاریخ فرهنگ و تمدن 27
- 6- سیره نگاری 28
- 7- تاریخ عمومی و تقویمی 28
- 9- تاریخ نگاری محلی 29
- 8- نسب نگاری 29
- 1- فلسفه تاریخ 30
- 2- تاریخ در ترازو 30
- معرفی چند اثر در فلسفه تاریخ 30
- اشاره 30
- 3- مقدمه ای بر فلسفه تاریخ 31
- 4- تاریخ چیست 31
- 5- سنت های اجتماعی و فلسفه تاریخ در مکتب قرآن 31
- 6- آثار استاد شهید مطهری 36
- 7- جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن 37
- 8- قرآن و سنن الهی در اجتماع بشر 38
- بخش دوم: فلسفه علم تاریخ 41
- اشاره 41
- معانی علم 42
- درس 3 و4:علمیت تاریخ 42
- اشاره 42
- تمایز علمیت و عینیت تاریخ 42
- 2- رشته علمی (discipline) 43
- 1- مطلق آگاهی (knowledge) 43
- 3- رشته علمی تجربی (science) 43
- 1- داشتن موضوع بحث واحد 44
- 2- وحدت روش تحقیق 44
- شرایط رشته علمی (DISCIPLINE) بودن 44
- 3- وجود نظم و انضباط درونی 45
- آیا تاریخ، یک «رشته علمی» است ؟ 46
- اشاره 46
- 1- تبیین علّی و معلولی در علوم تجربی 47
- 2- تبیین علّی ویژه تاریخ 48
- نقد و بررسی ادله منکران علمیت تاریخ 52
- اشاره 52
- 1- دلیل اول 53
- 2- دلیل دوم 55
- 3- دلیل سوم 57
- 4- دلیل چهارم 59
- 5- دلیل پنجم 61
- 6- دلیل ششم 62
- 7- دلیل هفتم 63
- درس 5 و6 : عینیت تاریخ 71
- مقصود از عینیت تاریخ 71
- ارزیابی حقیقت نمایی تاریخ 72
- موانع نیل به عینیت مطلق 81
- 1- ذهن گرایی 81
- 2- تکیه ناروا بر ارزش ها 82
- 3- کشف علت 83
- 4- تاریخ نگاری درباری 85
- 5- بیم ملامت گران 86
- تاریخ و ارزش ها 86
- پیش بینی در تاریخ 91
- 1- تمایز پیش بینی و پیش گویی 91
- 2- پیش بینی و پیش گویی در علوم تجربی 92
- 3- طرح دیدگاه ها در باره پیش بینی در تاریخ 93
- 4- نقد و بررسی دیدگاه ها درباره پیش بینی در تاریخ 95
- بخش سوم: فلسفه نظری تاریخ 102
- اشاره 102
- درس 7و8:قانونمندی تاریخ از منظر عقل 103
- اشاره 103
- مفهوم قانون 104
- انواع قانون 105
- اشاره 105
- 1- انواع قانون حقیقی 105
- 2- شروط لازم برای قانون حقیقی 107
- اشاره 108
- مفاهیم تصادف 108
- 3- تحقق امر غیر مقصود 109
- 1- از بین رفتن علت ناقصه یا شرط پنهان 109
- 2- برخورد دو سلسله از علت ها و معلول های مستقل 109
- 4- مقصود نبودن از سوی فاعل قریب 110
- 6- بطلان اصل علیت 111
- 5- انتساب به یک علت جزیی غیرمترقبه 111
- عدم ملازمه میان قانونمندی تاریخ و اصالت فلسفی آن 112
- پیامدهای انکار قانون مشترک در جامعه و تاریخ 113
- اشاره 114
- نظریه ها در باب قانونمندی یا تصادفی بودن تاریخ 114
- الف) دلیل اول 114
- 1- نظریه نخست 114
- ب) دلیل دوم 119
- ج) دلیل سوم 121
- 3- نظریه سوم 122
- 2- نظریه دوم 122
- بررسی نظریات 123
- اشاره 127
- دلایل قانونمندی تاریخ در قرآن 127
- درس 9 و10:قانونمندی تاریخ از منظر وحی 127
- اشاره 127
- 1- آیات سنت 128
- 2- آیات عبرت 131
- 3- آیات «سیر در زمین» 133
- 4- آیات نشانه بودن سرگذشت اقوام 135
- اشاره 138
- 1- نظریات در باب نقش انسان در ساختن تاریخ 138
- الف) نظریه جبرگرایانه 138
- قوانین تاریخی و آزادی انسان 138
- ب) نظریه آزادی محدود و کنترل شده 144
- ج) نظریه اختیارگرایانه 144
- 2- نقد نظریه نخست و دوم 147
- 3- آزادی انسان در تاریخ از منظر قرآن 148
- الف) انتخاب مسیر هدایت و گمراهی 148
- اشاره 148
- ب) استفاده از بصیرت و آگاهی خویش 149
- ج) انتخاب هدف و روش زندگی 150
- د) آزادی گروه ها و امت ها در حرکت خویش 151
- ه) کارنامه ویژه هر امت در قیامت 153
- و) استقلال انسان در برابر جامعه و تاریخ 153
- مفهوم عوامل محرک تاریخ 158
- درس 11 و12:عوامل محرک تاریخ 158
- طرح دیدگاه ها 160
- 1- دیدگاه مکاتب بشری 160
- اشاره 160
- الف)تباهی قدرت 161
- ج) مبارزه جناح های مرتجع و پیشرو 162
- ب) عامل عصبیت 162
- د) عامل هجوم و دفاع 163
- ه) جغرافیاگرایی 164
- و) عنصر زور و عوامل سیاسی 164
- ز) تکامل ابزار تولید 164
- ح) انباشت علم و دانش 165
- ط) قهرمانان و شخصیّت ها 166
- ی ) وحی و نبوت 167
- ک) اراده الهی 169
- 2- دیدگاه اسلام 171
- درس 13 و14:سنت های الهی در تاریخ(1) 178
- مقصود از سنت های الهی در تاریخ 178
- فایده شناخت سنت های الهی حاکم بر تاریخ 179
- انواع سنت های الهی 180
- سنت های عامِ الهی حاکم بر تاریخ 181
- الف) سنت هدایت توسط پیامبران 181
- اشاره 181
- ب) سنت تنگی و رنج برای پذیرش حق 184
- ج) سنت ابتلا 187
- د) سنت اجل جامعه ها 190
- ه) سنت تقدیر معیشت 192
- و) سنت تفاوت ها 196
- ز) سنت تأثیر زیربنایی انسان در تغییرات اجتماعی 197
- ح) سنت امداد 199
- ط) سنت بقای امور مفید برای مردم 201
- ی ) سنت مبارزه مَلأ و مترفان (خوش گذرانان) با پیامبران 202
- ک) سنت امهال 206
- درس 15 و16:سنت های الهی در تاریخ (2) 214
- سنت های خاصِ الهی حاکم بر حرکت تاریخ 214
- اشاره 214
- 1- سنت های مخصوص اهل حق 214
- الف) سنت ازدیاد نعمت در پرتو شکر 214
- ب) سنت هدایت گام به گام 217
- ج) سنت تأثیر ایمان و عمل صالح در رفاه اجتماعی 220
- د) سنت تحبیب و تزیین ایمان و کراهت کفر 222
- ه) سنت غلبه مؤمنان بر کافران 223
- و) سنت فروپاشی اقتدار جوامع در اثر طرد پیامبران 229
- 2- سنت های مخصوص اهل باطل 231
- الف) سنت گمراهی گام به گام 231
- ب) سنت تزیین اعمال 234
- ج) سنت شکست از دشمنان 239
- د) سنت تسلط مجرمان و مترفان 241
- ه) سنت املا یا استدراج 243
- و) سنت عذاب استیصال 247
- کتاب نامه 258
مقدمه مؤلف
تاریخ به عنوان یک منبع معرفت بخش و در دسترس همگان، نقش بسیار مهمی در منظومه اندیشه بشری ایفا می کند. انسان ها به صورت ناخودآگاه تحت تأثیرِ بینش تاریخی حاکم بر جامعه شان اظهار نظر می کنند و در مسیر زندگی جهت گیری می نمایند؛ برای نمونه، اطلاعات ما از عدالت محوری امیرمؤمنان(علیه السلام)، حکومت آن حضرت را الگو قرار داده و موجب پیدایش این بینش تاریخی گردیده که «مقوّم اصلی حکومت، برقراری عدالت است».
یا ذهنیت تاریخی ملت ها درباره تاریخ استعمار انگلیس، موجب پیدایش فرهنگ بی اعتمادی نسبت به این کشور شده است.
یا یک مورّخ وقتی تاریخ اروپا را به سه دوره عهد عتیق، قرون وسطی و عهد جدید تقسیم می کند و علت عقب ماندگی علمی قرون وسطی را محدودیت های ایجاد شده توسط کلیسا می شمارد، اگر مرز بین مسیحیت تحریف شده و دین ناب را تشخیص ندهد، این نگرش تاریخی در ذهنش تولید می شود که «دین تنها بُعد اخروی داشته و با پیشرفت دنیوی سازگاری ندارد»؛ چنان که همین امر به عنوان یک قاعده، دستمایه فکری برخی از دانشمندان و روشنفکران مشرق زمین