فلسفه تاریخ صفحه 64

برای نمونه، امروزه برخی علت فتوحات مسلمانان را کشورگشایی و برخی گسترش اسلام و رهایی بشر از بردگی طاغوت و فرعون ها می شمارند و این اختلاف، فقط از دو تحلیل متفاوت در خصوص نیت، انگیزه و اعتقاد مسلمانان سرچشمه می گیرد.

به بیان دیگر، در قلمرو تاریخ به طور تقریبی، هر پدیده ای جنبه نفسانی و وجدانی دارد و از آن جا که روان کاوی در مورد انسان های موجود، کار بسیار دشواری است، درباره انسان های گذشته که هیچ تصویری از آنها نداریم و رفتار آنان را از نزدیک مشاهده نکرده ایم، بسی دشوارتر خواهد بود. این نکته نشان می دهد که تاریخ را نمی توان مانند علوم طبیعی - که با ماده بی روح یا بی شعور سروکار دارد - تبیین علّی کرد. گاهی افراد و گروه هایی که سازنده تاریخ هستند، بر اساس یک سری امور درون بینی یا کشف و شهود، کنش و واکنشی را انجام می دهند و برای این که عملشان خلاف عقلانیت رایج جامعه محسوب نشود، آن را به نوعی توجیه عقلانی می کنند، ولی نیت باطنی و اعتقاد درونی ای که علت اساسی این واقعه بود، پنهان نگه می دارند و این امر باعث می شود تا ما نتوانیم علت حقیقی تحولات تاریخی را دریابیم. بنابراین همیشه نمی توان پدیده های تاریخی را با عناصر ثابت و نمایان و یا به وسیله اسباب و علل مستقل و تغییرناپذیر توجیه کرد. اسباب در تاریخ، فوق العاده پیچیده و فراسوی امکان محاسبه و انتظار است.

درست است که تاریخ تنها با پدیده های روانی سروکار ندارد و گاه با طبیعت و حوادث آن نیز سروکار پیدا می کند؛ چنان که حوادثی مثل زلزله، سیل، یخ بندان وتوفان نیز در توجیه حوادث مربوط به تاریخ، نقش ایفا می کنند - مثل انهدام سپاه ناپلئون بناپارت در زمستان روسیه، که تا اندازه ای ناشی از تأثیر سرما در قشون بی نظم امپراتوری بود - ولی نقش پدیده های روانی در تاریخ، انکارناپذیر است.