مجموعه مقالات معرفت شناسی صفحه 133

یا یکی از همه چیز نیست، در پاسخ به سؤال مذکور می گوید: «امکان همه چیز! اگر او نبود، نه همه چیز وجود داشت و نه عقل و زندگی نخستین فراگیر بود. آنچه برتر از زندگی است، علّت زندگی است؛ زیرا زندگی متحقّق که همه چیز و کل است، «نخستین» نیست، بلکه چنان است که گویی فی المثل، از چشمه ای فیضان می یابد».(1)

فلوطین در ادامه با ارائه تمثیلهای چشمه و درخت می کوشد درک این مسئله مشکل را تا حدی آسان گرداند و چنین نتیجه می گیرد:

به همین جهت، در همه جا و در یکایک چیزها به واحد باز می گردیم و در هر چیزی، واحدی هست که تو، آن چیز را به آن باز می گردانی... تا برسی به واحد بسیط.(2)

بدین گونه از آنچه در بحث نظر ارائه شد، می توان اهمیت معرفت را هم در سیر نزولی و هم در قوس صعودی که اساس تفکّر فلوطین را تشکیل می دهد، دریافت و جایگاه والای آن را درک کرد.

خودآگاهی اقانیم

آخرین مطلبی که در ذیل نظریه فیض شایان یادآوری است، آن است که از نظر فلوطین، تمام ارکان هستی شناسی وی (یعنی احد، عقل، نفس (روح) و طبیعت) از ویژگی «خودآگاهی» (با تشکیک) برخوردار است. او گرچه از «مادّه» در هستی شناسی خود بارها نام برده است، آن را مادون وجود می داند؛ از این رو، جزء ارکان به شمار نیامده و بالطبع بحث خودآگاهی آن نیز منتفی است.

از میان ارکان نامبرده، خودآگاهی عقل و نفس مسلّم بود. خودآگاهی این دو در بحث بعدی مطرح خواهد شد. خودآگاهی طبیعت نیز به صراحت در سخنان وی مطرح شده و دلیل آن نیز روشن است و آن اینکه، طبیعت در حقیقت، تصویر نفس و روح و فرزند آن است و همه ویژگیهای او را با درجه ای ضعیفت تر دارد؛ چنان که می گوید:

آنچه طبیعت نامیده می شود، روحی است زاده روحی که پیشتر از اوست و زندگی قوی و غنی دارد؛ و در خویشتن، آرام است و دائم در حال نظر؛ نه نظر به بالا یا به پایین، بلکه نظر در حال سکون و ثبات در خود خویش، در اعتدال و به اصطلاح، در