مجموعه مقالات معرفت شناسی صفحه 135

اندیشیدن. پس اگر بگوییم خود را نمی شناسد، سخن بی معنایی نگفته ایم.(1)

خلاصه اینکه فلوطین چون اندیشیدن و حتی خودآگاهی را متضمن نوعی دوگانگی می داند، آن را از واحد نفی می کند؛ با این حال، برخی معتقدند وی، علم حصولی را از احد نفی کرده است، نه علم حضوری را.(2) بر این ادّعا می توان شواهدی از سخنان فلوطین، ولو اندک، بر آن اقامه کرد؛ آنجا که می گوید: «... و چون چیزی را نمی اندیشد که در خود او نباشد، اندیشیدنش جستن نیست، بلکه داشتن است».(3) این عبارت، بیانگر آن است که اندیشیدن احد، مفهومی متفاوت از اندیشیدن عقل و روح دارد و واحد به معنایی دیگر، اندیشینده است. این معنا، به ویژه با توجّه به اینکه عینیت ذات و صفات را می توان از عبارت فلوطین برداشت کرد، بیشتر قابل تأمل است؛ آنجا که می گوید: «در آرزوی افزایش نیست؛ چون از همه حیث کامل است و هر چه در اوست، به حدّ اعلی کامل است تا او خود، به حدّ اعلی کامل باشد و چیزی نداشته باشد که خود او نباشد».(4)

بعلاوه، آنچه پیش تر در نظریه فیض درباره فیض گفته شد، می تواند شاهد دیگری بر مدّعا باشد. افزون بر آنکه فلوطین در یکجا، اندیشیدن را چنان که در عقل هست، معنا کرده و آن را از احد نفی کرده است؛ آنجا که می گوید:

اندیشیدن همین است: حرکت اندیشنده به سوی نیک، در حالی که نیک را می نگرد و می خواهد؛ زیرا دیدن و خواستن، اندیشیدن را به همراه خود پدید آورد. بنابراین، نیک به هیچ روی نمی تواند به خود بیندیشد؛ زیرا غیر از خود نیست.(5)

با همه این شواهد، فلوطین به صراحت، خودآگاهی و معرفت به خویش را از احد نفی کرده و مجال توجیه و تفسیر آن را باقی نگذاشته است؛ چنان که می گوید:

اما «او» برتر از معرفت به خود و برتر از اندیشیدن درباره خود و برتر از خودآگاهی است؛ زیرا او «چیزی» نیست و چیزی به درون خود راه نمی دهد، بلکه برای خود بسنده است.(6)

1- . همان، ص747.
2- . سعید رحیمیان، فیض و فاعلیت وجودی از فلوطین تا صدرالمتألهین، ص56 -57.
3- . فلوطین، دوره آثار فلوطین، ترجمه محمدحسن لطفی، ج2، ص666.
4- . همان.
5- . همان، ص745.
6- . همان، ص1040.