مجموعه مقالات معرفت شناسی صفحه 145

عقل و اندیشه و پربهاترین قابلیت انسانی است که اصول خود را از عقل می گیرد. آن گاه روح، آنها را به هم می پیوندد و با هم مرتبط می سازد تا به عقل کامل برسد.(1)

بنیاد معرفت شناسی فلوطین

پیش از این روشن شد که معرفت عقلانی و دریافت مثل و ایده ها، معرفت حقیقی است و ادراک حسّی تنها عقیده و پندار را به دست می دهد و حاوی حقیقت نیست.(2) قوّه فاهمه و مدرک نفس نیز از پرتو عقل، روشنایی دارد و از خورشید او نور می گیرد. حال، سؤال این است که معرفت عقل بر چه چیزی استوار است و از کجا درمی یابد که آنچه می شناسد، حقیقت است نه تصویر آن. معیار داوری عقل چیست؟ چگونه می داند که این، «نیک» است و آن، «زیبایی» و آن یکی، «عدالت»؟ نسبت عقل، معقول و حقیقت با هم چگونه است؟

فلوطین در پاسخ به این سؤالها، به اتّحاد عقل، عاقل و معقول اعتقاد دارد. بر توانایی عقل به شناخت خود تأکید می ورزد و شناخت امور معقول (ایده ها) را به عنوان چیزهایی خارج از خود - چنان که در ادراک حسّی هست- سخت انکار می کند؛ زیرا اگر فرض کنیم که موضوعات معقول، بیرون از عقاید باشد و عقل آنها را در مکانشان ببیند، در این صورت، امکان ندارد که عقل، حقیقت آنها را در خود داشته باشد؛ چه اینکه هنگام نگریستن به آنها به ضرورت فریب می خورد؛ زیرا آنها حقایق اند و عقل، مجبور است در آنها بنگرد، بی آنکه مالک آنها باشد؛ از این رو، شناسایی ای که می یابد، تنها تصاویر حقیقت را به خود می پذیرد.(3)

فلوطین با اثبات این نظر که امور معقول (ایده ها) در درون عقل است، نه بیرون از آن و سپس اثبات توانایی عقل بر شناخت خود بدون واسطه و به گونه علم حضوری و به دنبال آن، اعتقاد و اثبات اتّحاد عقل، عاقل و معقول، بنیاد معرفت شناسی خود را شکل داده است؛ بنیادی که ظاهراً برای نخستین بار در تاریخ تفکّر فلسفی مطرح شد و چنان که اشاره شد، در فلسفه اسلامی بارور گردید.

1- . ر.ک: همان، ص74- 75.
2- . همان، ج2، ص723.
3- . همان، ص722-723 و نیز رساله سوم از انئاد پنجم.