مجموعه مقالات معرفت شناسی صفحه 147

عقل محض بشناسد.(1) وی منشأ این تفاوت را نقص و کمال آنان برمی شمارد و می گوید:

عقل محض نقصی ندارد تا درصدد تکمیل خود برآید [از این رو] به خود باز می گردد و نتیجه ضروری این بازگشت به خود، شناختن خود است.(2)

اختلاف افلاطون و فلوطین در اتّحاد عاقل و معقول

به رغم شارح قلمداد شدن فلوطین نسبت به نظریات افلاطون، فلوطین در مواردی با وی اختلاف اساسی دارد؛ برای مثال، افلاطون در مسئله اتّحاد عاقل و معقول و عقل، به تقدّم معقول و موضوع اندیشه بر عقل اعتقاد دارد، اما چنان که گذشت، فلوطین در این باره، با ارسطو همراهی کرده و به اتّحاد آنان نظر داده است. امیل بریه با طرح این بحث، به تبیین نظر فلوطین مبنی بر اینکه معقولات بیرون از عقل نیست، پرداخته و آورده است:

اگر بگوییم که معقول، خارج از عقل است، باید عقل را به صورتی تصوّر کنیم که عاری از فکر بالفعل باشد و بر همان قیاس که محسوسات بر آلات حواس مرتسم می شود، معقولات نیز با عقل تلاقی کند و در آن انطباع یابد. چنین عقلی ناقص است، قادر به ادراک ازلی معقولات نیست و از تحصیل یقین درباره آنچه ادراک می کند، قاصر است؛ زیرا از مدرکات خود جز تصویری در آن حاصل نیست، پس ناگزیر باید بر آن بود که عقل اقنومی، عالم معقول را سراسر در خویشتن باز می یابد، و از همین جا که درباره خود فکر می کند، نه تنها صورت خود را به علم یقین می شناسد، بلکه درباره تمام اموری که این صورت را می پذیرند و عقل بر آنها مشتمل می شود، یقین می کند.(3)

ادراک عقلی، «فهم»

به نظر می رسد شایسته بود، پیش از بررسی ادراک عقلی و ادراک حسّی، ماهیت و هویّت روح یا همان نفس از دیدگاه فلوطین بررسی می شد، آنگاه مسئله ادراک تجزیه و تحلیل می گردید. با این همه، به دلیل اطاله مقال به فرصتی دیگر موکول می شود و فقط می توان گفت، در نظر فلوطین، روح والاترین نمونه و مثال همه چیز است؛ از سویی فروترین نمونه موضوعات معقول و از سویی دیگر، برترین نمونه اشیای جهان محسوس است؛ از این رو،

1- . همان، ص695 .
2- . همان.
3- . امیل بریه، تاریخ فلسفه، علیمراد داودی، ج2، ص252-253.