مجموعه مقالات معرفت شناسی صفحه 161

شیخ الرئیس از حکمای بزرگ جهان اسلام و متفکّران کم نظیری است که در بیشتر مکتوبات خود به بررسی این مسئله پرداخته و سخنان نابی را در این باب بیان داشته است. وی در اهمیّت شناخت نفس با اشاره به سخن مشهور امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب‰ در این باره (من عرف نفسه، عرف ربّه)(1) می گوید: «شناخت نفس نردبان ترّقی و صعود است برای شناخت خداوند».(2)

با توجّه به اهمیّت مسئله نفس و تأثیر فراوان معلم اوّل و شیخ الرئیس بر این مسئله، بر آنیم تا این بحث را از دیدگاه آن دو بررسی کنیم. در این نوشتار، نظر به گستردگی بحث و جزئیات نفس شناسی از دیدگاه این دو فیلسوف بزرگ، تنها به مهم ترین وجوه افتراق دیدگاه این دو می پردازیم:

1. تعریف نفس از دیدگاه ارسطو و ابن سینا

اشاره

از موارد اختلاف نظر ارسطو و ابن سینا در مسئله نفس، «تعریف» آن است؛ هرچند ظاهر تعریف ابن سینا چنین است که وی، تعریف ارسطو را پذیرفته است، اما حقیقت غیر از این است. برای تبیین این مطلب، نخست به اقسام نفس اشاره می کنیم، سپس تعریف آن را از دیدگاه آن دو و اختلاف تعریف هر یک از دیگری را توضیح می دهیم.

نفس در یک تقسیم، دو گونه است: نفس فلکی و نفس ارضی.

نفس ارضی، خود سه نوع است: نفس نباتی، نفس حیوانی و نفس انسانی. مطمح نظر در این نوشتار، نفوس ارضی و به طور خاص، نفس انسانی است. حال پس از اشاره به این اقسام، تعریف نفس را پی می گیریم.

ارسطو ابتدا این پرسش را مطرح می کند که آیا نفس، تعریف واحدی دارد یا هر نوع آن، تعریف خاصّ خود را دارد؟(3) وی در پاسخ می گوید:

انواع نفوس، نه آن اندازه شبیه هم اند که تعریف واحدی از نفس، تصوّر روشنی از

1- . عبدالواحد آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ترجمه و شرح فارسی سیدهاشم موسوی محلاتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1377، ج2، ص511.
2- . ابن سینا، رسالی فی معرفی النفس الناطقی و احوالها، ص7 (به نقل از: محمدتقی فعّالی، ادراک حسّی از دیدگاه ابن سینا، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1376، ص18).
3- . ر.ک: ارسطو، درباره نفس، ترجمه علیمراد داودی، ص3-4.