مجموعه مقالات معرفت شناسی صفحه 176

ابن سینا اتّحاد عاقل و معقول را به شدّت انکار می کند و می گوید:

جمعی از بزرگان گمان کرده اند که جوهر عاقل وقتی که صورت عقلی را درمی یابد، با صورت مزبور یکی می شود. فرض کنیم که جوهر عاقل «الف» را تعقّل کرد، طبق گفتار آنان، عاقل با صورت معقول از «الف» یکی شد. در این فرض، آیا جوهر عاقل، وجود پیش از تعقّل خود را دارد یا وجود قبل از تعقّلش باطل می شود؟ اگر هستی او باقی باشد، همان گونه که قبل از تعقّل مزبور بود، پس حال او یکسان است؛ چه «الف» را تعقّل بکند و چه نکند. اگر هستی پیش از تعقّل باطل شد، از دو حال بیرون نیست: یا حالی از احوال باطل می گردد یا آنکه به تمام ذوات معدوم می گردد. اگر حالش تغییر کند و ذاتش باقی بماند، این، مانند سایر تغییر و دگرگونیهاست، پس اتّحادی در کار نیست و اگر ذاتش باطل و نابود گردد، پس موجودی معدوم شده و موجودی دیگر حادث گردیده است و چیزی با چیز دیگر یکی نشده است.(1)

به نظر می رسد آنچه ابن سینا با برهان یادشده آن را ابطال کرده، غیر از چیزی است که قائلان به اتّحاد عاقل و معقول می گویند؛ زیرا مراد آنان از اتّحاد، اتّحاد موجود نامتحصّل و مبهم با موجود محصّل و معیّن است؛ مثل جنس که یک امر مبهم است و هر فصلی که به آن ضمیمه شود، عین همان فصل می شود و با آن متّحد می گردد. حالِ نفس نیز در نظر قائلان به اتّحاد چنین است؛ یعنی قبل از تعقّل نسبت به همه معقولات لااقتضا و نامتعیّن است، اما بعد از تعقّل با آن معقول متّحد گردیده، عین آن می شود.

اما برهانی که ابن سینا بر ابطال اتّحاد عاقل و معقول ذکر کرده است، به اتّحاد دو امر متحصّل و متعیّن ناظر است و چنین اتّحادی را قائلان به اتّحاد عاقل و معقول نیز قبول ندارند.

9. علم نفس به خود

از بحث پیشین روشن شد که نفس از دیدگاه ارسطو، خود را مستقیماً تعقّل نمی کند، بلکه مورد تعقّل او، معقولات دیگر است، ولی چون این معقولات، بعد از تعقّل با خود عقل متّحد می گردد، علم او به معقولات یادشده، علم به خود نیز خواهد بود.(2) اما از نظر ابن سینا چنان که گذشت، قوّه عاقله یا نفس ناطقه به هیچ وجه و در هیچ حالی از خود غافل نیست و