مجموعه مقالات معرفت شناسی صفحه 180

آنگاه که معقول قوی تر را اندیشیده است، درست برعکس [احساس]، قدرتِ آن به تفکّر در معقولات ضعیف تر کم نمی شود؛ [و این، از آن روست که] قوّه حس مستقل از بدن وجود ندارد، در صورتی که عقل از بدن جداست.(1)

برداشت دیوید راس، یکی از محقّقان برجسته فلسفه ارسطو، از کلام وی چنین است:

نفس نمی تواند بی جسم باشد؛ هرچند ارسطو در اینجا عالی ترین عنصر نفس انسان، یعنی عقل فعّال را استثنا می کند؛ چرا که عقل فعّال چون از خارج می آید، می تواند پس از مرگ بدن نیز وجود داشته باشد؛ هرچند ارسطو نمی گوید که آیا عقل فعّال پس از مرگ بدن به صورت منفرد باقی می ماند، یا در اتّحاد روحانی وسیع تری ادغام می شود.(2)

در مقابل، ابن سینا نه تنها معتقد است فساد بدن موجب فساد نفس نمی شود، بلکه بر این باور است که اساساً فساد نفس امکان پذیر نیست و تا ابد باقی می ماند. او در کتاب نفس شفا دلیلی برای این مطلب آورده است و احتمالات و شقوق متعدّد آن را بررسی کرده است که به طور خلاصه به دلیل مزبور اشاره می کنیم: انعدام و فساد نفس تنها در صورتی امکان پذیر است که علّت تامّه آن منعدم گردد، لکن انعدام علّت تامّه آن ممکن نیست، پس انعدام آن نیز امکان پذیر نخواهد بود.

توضیح این دلیل چنین است که بدن نسبت به نفس، نه علّت مادّی است و نه علّت صوری؛ زیرا نفس، مجرّد است و علّت مادّی برای آن فرض ندارد و نفس، چون بسیط است، مرکب از مادّه و صورت نخواهد بود؛ پس علّت صوری نخواهد داشت و چون موجود مجرّد قوی تر از موجود مادّی است، بدن نمی تواند علّت فاعلی آن باشد و چون علّت فاعلی و غایی در موجود مجرّد یکی است، علّت غایی بودن بدن برای نفس نیز امکان پذیر نخواهد بود؛ بنابراین، چون هیچ گونه رابطه علّی و معلولی بین نفس و بدن نیست، نفس با فساد بدن فاسد نخواهد شد. از طرف دیگر، علّت نفس مجرّد، چیزی جز موجود مجرّد نمی تواند باشد و انعدام علّت مزبور به هیچ وجه امکان نخواهد داشت؛ چون اوّلاً کون و فساد از مختصات مادّیات است و در مجرّدات راه ندارد. ثانیاً انعدام علّت مفارق تنها در اثر انعدام مفارق خودش ممکن خواهد بود و این سلسله تا ذات واجب تعالی