مجموعه مقالات معرفت شناسی صفحه 189

می گوید: «فإن کان الحکم فیها بثبوت شیء لشیء أو نفیه عنه، فحملیی، ... وإلا فشرطیی».(1)

تقسیم قضیه به اعتبار محمول

قضیه به اعتبار محمول، به محصّله و معدوله تقسیم می شود. قضیه محصّله آن است که حرف سلب در جانب موضوع یا محمول نباشد و معدوله آن است که حرف سلب در جانب موضوع یا محمول یا هر دو طرف باشد؛ مثلاً: «لا إنسان ماشٍ»، «انسان لا صاحل»، «لا إنسان لا ناطق».

از آنجا که در جانب موضوع، ذات موضوع مدّ نظر است نه مفهوم آن، پس مراد از قضیه معدوله، معدولی المحمول است؛ بنابراین تقسیم به معدوله و محصّله به اعتبار محمول قضیه است.

طبق تفسیر ابن رشد،(2) ارسطو قضایا را به ثنائیه و ثلاثیه تقسیم می کند. قضیه ثنائیه آن است که محمول آن، کلمه(3) باشد؛ مثل: «الإنسان یوجد»؛ چون فقط از موضوع و محمول تشکیل شده است و قضیه ثلاثیه آن است که محمول آن، اسم باشد؛ مثل: «الإنسان یوجد عدلاً»؛ چون از موضوع و محمول و رابطه تشکیل شده است.

با دقّت در کلام ارسطو درمی یابیم که مراد وی از قضایای ثنائیه، هلیّات بسیطه است که در آنها بین خود شیء و وجودش رابطه ای وجود ندارد؛ مثل: «الإنسان موجود» و مراد وی از قضایای ثلاثیه، هلیّات مرکبه است که در این قضایا به رابطه نیاز هست؛ مثل: «زید قائم».

محصّله و معدوله بودن قضیه نیز در منطق ارسطو مطرح شده است. وی اقسام حاصل از معدوله یا محصّله بودن موضوع یا محمول در قضایای ثنائیه و ثلاثیه را مطرح می کند و ضروب حاصل از آنها را برمی شمارد؛ بنابراین، وی محصّله و غیر محصّله را هم برای موضوع و هم برای محمول قائل است.(4)

ابن سینا نیز در تقسیم قضیه به اعتبار محمول، قضیه را به معدوله و محصّله تقسیم می کند و یک قسم دیگر را به نام عدمیه به آنها می افزاید. وی درباره قضیه عدمیه می گوید:

1- . ر.ک: ملاعبدالله، الحاشیی علی تهذیب المنطق، قم، مؤسسی النشر الاسلامی، 1405 ق.، ص10.
2- . ابن رشد، تلخیص کتاب العباره، تحقیق محمود قاسم، ص84 .
3- . مراد از کلمه در اصطلاح فوق، فعل است (ر.ک: منطق ارسطو، تحقیق عبدالرحمان بدوی، ج1، ص101؛ ابن رشد، تلخیص کتاب العباره، تحقیق محمود قاسم، ص61).
4- . النصّ الکامل لمنطق ارسطو، تحقیق فرید جبر، بیروت، دار الفکر اللبنانی، 1991 م.، ج1، ص132؛ نیز ر.ک: ابن رشد، تلخیص کتاب العباره، تحقیق محمود قاسم، ص84 .