مجموعه مقالات معرفت شناسی صفحه 195

ذهن مفروض گردد. بنابراین، وقتی می گوییم: «الإنسان حیوان»، بدین معناست که این حکم برای انسانِ مفروض ذهنی حاصل است و از قیود ذاتی، همچون وقت معیّن یا نامعیّن یا در جمیع اوقات، اطلاق دارد؛ از این رو، ابن سینا می گوید: «نحکم علیه بأنّه حیوان من غیر زیادی «متی» و «فی أیّ حال»، بل علی ما یعمّ الموقّت و المقیّد و مقابلیهما».(1)

این نکته شایان یادآوری است که از نظر ابن سینا حمل نوع بر فردی از آن نوع (مثل: زید انسان) حمل اوّلی ذاتی است؛ زیرا ماهیّت نوعیه، همه ماهیّت اشخاص را تشکیل می دهد، اما خواجه نصیرالدین طوسی با این رأی مخالف است و می گوید: «جمهور نیز با این رأی مخالف اند؛ زیرا چنین حملی، حمل عرضی است».

ملاصدرا نیز عقیده جمهور را برگزیده است و در بیان علّت آن می گوید:

فرد همان نوع است، بلکه فرد از ماهیت و عوارض شخصیّه تشکیل می شود و آنچه به فرد خارجی تشخّص می دهد، عوارض شخصیّه است.

قضایای شرطیه

افزودن قیاس شرطیه اقترانی بر انواع قیاسات، یکی از ابتکارات ابن سیناست؛ زیرا منطق دانان گذشته، فقط قیاس اقترانی حملی را بررسی کرده اند و به اقترانی شرطی نپرداخته اند. ابن سینا قیاس را به اقترانی و استثنایی و سپس اقترانی را به اقترانی حملی و اقترانی شرطی تقسیم می کند. قیاس استثنایی آن است که عین نتیجه یا نقیض آن، بالفعل در مقدّمات مذکور باشد؛ مثل: «اگر این فلز باشد، هادی جریان الکتریسیته است، لکن هادی جریان الکتریستیه نیست؛ پس فلز نیست».

قیاس اقترانی آن است که عین نتیجه یا نقیض آن، بالفعل در مقدمات مذکور نباشد. این قیاس به حملی و شرطی تقسیم می گردد؛ مثل: «این جسم فلز است و هر فلزی، هادی جریان الکتریسیته است؛ پس این جسم، هادی جریان الکتریسیته است».

قیاس اقترانی شرطی، قیاسی است که مقدّمات آن، شرطی باشد؛ مانند: «اگر مثلثی سه زاویه اش مساوی باشد، سه ضلعش مساوی است و هرگاه سه ضلع مثلث مساوی باشد، منصف الزوایای آن مثلث مساوی است؛ پس اگر مثلثی سه زاویه اش مساوی باشد، منصف