مجموعه مقالات معرفت شناسی صفحه 198

به طوری که از صدق یکی، کذب دیگری لازم آید؛ بنابراین، ممتنع است که متناقضین هر دو صادق یا هر دو کاذب باشند. برای تحقّق تناقض باید دو قضیه از لحاظ کم، کیف و جهت مختلف باشند. در قضایای مطلقه یعنی قضایایی که در آنها قید جهت وجود ندارد، اختلاف در کم و کیف برای تحقّق تناقض کافی است، مگر قضایای شخصیه که اگر اختلاف در کم در آنها نباشد، باز هم تناقض محقّق می شود، اما قضایای موجهه علاوه بر اختلاف در کم و کیف، اختلاف در جهت نیز در آنها لازم است.

ارسطو از میان انواع تقابل قضایا فقط به دو نوع تقابل (تناقض و تضاد) تصریح کرده است. وی می گوید:

إنّ الإیجاب و السلب یکونان متقابلین علی طریق التناقض متی کان یدلّ فی الشیء الواحد بعینه أنّ الکلّی لیست بکلّی... و یکونان متقابلین علی طریق التضادّ متی کان فیهما الإیجاب الکلّی و السلب الکلّی.(1)

بعضی بر این باورند که ارسطو نخستین کسی است که تمایز بین تقابل تناقض و تضاد را تبیین کرده، در حالی که در نظریه افلاطون، این تمایز تبیین نشده بود.(2)

ابن سینا هر چهار نوع تقابل بین دو قضیه را یاد کرده است. به نظر وی، علّت آنکه ارسطو دو نوع دیگر تقابل را مطرح نکرده آن بوده که این دو نوع تقابل را تقابل منطقی ندانسته است.(3)

مطلب دیگر که جمهور منطق دانان از جمله ارسطو از آن غفلت داشته اند، این است که در قضایای موجهه برای تحقّق تناقض علاوه بر اختلاف در کم و کیف، اختلاف در جهت نیز لازم است. ابن سینا چنین غفلتی را از تحریف و کمی تأمل می داند.(4) زیرا گاهی اتفاق می افتد که اگر جهت در دو قضیه موجهه یکی باشد، امکان صدق هر دو وجود دارد.

عکس قضایا

از مباحثی که در منطق مورد توجّه است و منطق دانان از شرایط و قوانین آن بحث می کنند، عکس قضایاست. اهمیت این بحث بدین سبب است که اگر کسی، صدق قضیه ای را که

1- . ارسطو، منطق ارسطو، تحقیق عبدالرحمان بدوی، ص106.
2- . آ. ماکوولسکی، تاریخ منطق، ترجمه فریدون شایان، ص216.
3- . ابن سینا، الشفاء: المنطق، العباره، ص7.
4- . ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، تحقیق سلیمان دنیا، ج1، ص307.