مجموعه مقالات معرفت شناسی صفحه 199

اصل نامیده می شود، بداند، می تواند به صدق عکس آن هم حکم کند و برای اثبات صدق عکس در چنین فرضی به اقامه استدلال نیازی نیست؛ برای مثال، عکس قضیه «هر انسانی حیوان است»، چنین است: «بعضی از حیوانها انسان اند». بر فرض صدق جمله نخست (اصل)، جمله دوم (عکس) به استدلال نیاز ندارد.

عکس قضیه دو گونه است؛ عکس مستوی و عکس نقیض. هر کدام از آنها شرایط و احکامی دارد که به طور کلّی اموری ذکر می گردد.

از نظر ارسطو، عکس سالبه کلیه، سالبه کلیه است و عکس موجبه کلیه، موجبه جزئیه است. عکس موجبه جزئیه، موجبه جزئیه است و سالبه جزئیه، عکس ندارد.(1) ارسطو برای صحت ادّعای خود استدلال می کند. او عکس قضایای موجبه را نیز مطرح می کند.(2)

ابن سینا در اشارات عکس قضیه را این گونه تعریف می کند:

هو أن یجعل المحمول من القضیی موضوعاً و الموضوع محمولاً مع حفظ الکیفیّی و بقاء الصدق و الکذب بحاله؛(3) عکس قضیه آن است که با حفظ کیفیت و بقای صدق و کذب، جای موضوع و محمول عوض شود.

اشکالی که بر این تعریف وارد شد، زائد بودن کلمه «کذب» در آن است؛ زیرا ممکن است قضیه اصل، کاذب و قضیه عکس صادق باشد؛ مثل اینکه بگوییم، «همه حیوانها انسان اند» که عکس آن می شود: «بعضی از انسانها حیوان اند». بنابراین، کلمه «کذب» در این تعریف زائد است؛ زیرا عمومیت تعریف را نقض می کند و تعریف، جامع افراد نخواهد بود. ابن سینا در قصیده مزدوجه که ضمیمه منطق المشرقیین است، کلمه «کذب» را نیاورده و فقط صدق را شرط دانسته است. وی چنین می گوید:

فکلّ ما یصدق مهم-ا نکس-ا

ذاک الذی یدعونه منعکسا(4)

یعنی: عکس قضیه آن است که جای موضوع و محمول عوض شود و صدق به حال خود باقی باشد.

ابن سینا همچنین در شفا، کتاب قیاس، بقای کذب را حذف کرده و در تعریف عکس

1- . ارسطو، منطق ارسطو، تحقیق عبدالرحمان بدوی، ج1، ص144.
2- . همان، ص145.
3- . ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، تحقیق سلیمان دنیا، ج1، ص321.
4- . ابن سینا، منطق المشرقیین، ص9.