مجموعه مقالات معرفت شناسی صفحه 200

گفته است: «و معنی العکس هو تصیر الموضوع محمولاً و المحمول موضوعاً، مع بقاء الکیفیی و الصدق علی حاله؛(1) عکس عبارت است از جابه جایی موضوع و محمول با بقای صدق و کیفیت به حال خود». ولی در نجات گفته است: «الصدق و الکذب بحاله».(2) تعریف ابن سینا در شفا و قصیده مزدوجه در منطق با تعریف ارسطو منطبق است و خالی از کلمه کذب است، ولی تعریف ارسطو با تعریفی که ابن سینا در نجات و اشارات مطرح کرده است، منافات دارد.(3)

از موارد اختلاف بین ابن سینا و ارسطو، عکس قضایای ضروریه (کلّی و جزئی) است. به اعتقاد ارسطو، عکس قضایای ضروریه (کلّی و جزئی)، موجبه جزئیه ضروریه است. وی می گوید: «فأمّا الموجبتان، فکلّ واحد منهما تنعکس جزئیی»؛(4) بنابراین، اگر کلّ «ب» بالضروره «الف» باشد یا بعضی «ب» بالضروره «الف» باشد، عکس این دو قضیه، موجبه جزئیه ضروریی است؛ یعنی بعض «الف» بالضروره «ب» خواهد بود. ارسطو برای اثبات این مدّعا می گوید: «لأنّه إن کان بعض «الف» «ب» بلا اضطرار فإنّ بعض «ب» «الف» بلا اضطرار»(5) و این خلاف فرض است. ولی ابن سینا این رأی را نمی پذیرد. به نظر وی، عکس قضیه ضروریه کلیّه، موجبه جزئیه با امکان عام است.(6)

بنابراین، اگر «ب» برای «ج» ضروری باشد، امکان دارد که «ج» برای «ب» ضروری نباشد؛ مثل اینکه «ضحک» برای «انسان» ضروری است، ولی «انسان» برای «ضحک» ضروری نیست و چون چنین چیزی امکان دارد؛ بنابراین، عکس موجبه کلیه، موجبه جزئیه با امکان اعم است؛ یعنی ممکن است عکس آن، ضروری باشد و ممکن است غیر ضروری باشد و اگر قضیه ضروریه، موجبه جزئیه باشد، عکس آن موجبه جزئیه ضروریه خواهد بود.

دو قضیه مطلقه

ابن سینا می گوید: وقتی دو قضیه مطلقه در کیف با هم اختلاف داشته باشند، قیاس شکل

1- . ابن سینا، الشفاء: المنطق، القیاس، ج2، ص75.
2- . ابن سینا، النجای، ص27.
3- . ر.ک: گل بابا سعیدی، قضایا در منطق ارسطویی و تحول آن در اسلام، تهران، مشکوی، 1380، ص22.
4- . ارسطو، منطق ارسطو، کتاب قیاس، چاپ بیروت، ص145.
5- . همان.
6- . ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، تحقیق سلیمان دنیا، ج1، ص235.