مجموعه مقالات معرفت شناسی صفحه 206

آفرینش عالم

«نظریه فیض» ابن سینا در باب آفرینش، نمونه ای روشن از افکار افلاطونی اوست. البته در این دیدگاه، عناصر ارسطویی نیز دیده می شود؛ برای مثال، مبدأ نخستین یا محرّک نامتحرّک ارسطو از آنجا که متعلّق شوق عقل مادونی است، علّت غایی حرکت افلاک است. نظیر این را در نظریه فیض ابن سینا نیز می بینیم، اما در دیدگاه ارسطو، نشانی از آفرینش و خلق یا صدور و فیض به چشم نمی خورد و این، ممکن نیست مورد رضایت ابن سینا به عنوان یک فیلسوف مسلمان باشد. باید دیدگاهی را در پیش گرفت که هم با موازین عقلی و هم با اعتقادات دینی سازگار باشد و ابن سینا این ویژگیها را در «نظریه فیض» یافت.

مُبدع نظریه فیض، فلوطین است. ریشه این نظریه را در برخی از آثار افلاطون، مانند پارمنیدس، جمهوری و فایدروس می توان یافت. افلاطون در جمهوری می گوید:

همچنان که روشنایی از خورشید برمی آید، ولی خورشید نیست، حقیقت و موجود نیز عین «خوب» نیستند، ولی از «خوب» برمی آیند و علّتشان «خوب» است. وجود و موجودیّت نیز هستی خود را مدیون خوب اند.(1)

در فایدروس می گوید:

هستی راستین که نه رنگ دارد و نه شکل و نه می توان آن را لمس کرد، فقط به دیده خرد که ارّابه ران روح است، درمی آید و دانشهای راستین گرداگرد آن قرار دارند. چون غذای خدایان و همه ارواحی که همواره می کوشند از غذایی در خور خویش برخوردار شوند، دانش ناب و راستین است، آن گونه روحها از اینکه بار دیگر به دیدار حقیقت نائل شده اند، وجد و نشاطی بی اندازه می یابند و از تماشای حقیقت برخوردار می گردند.(2)

«خوب»(3) که افلاطون آن را به خورشید تشبیه می کند و آن را منشأ پیدایش حقیقت و وجود می داند، همان چیزی است که در مواضع دیگر، آن را «ایده ایده ها» یا «خیر مطلق»(4) می نامد.

1- . افلاطون، دوره کامل آثار افلاطون، ترجمه محمدحسن لطفی، ج2، ص1123.
2- . همان، ج3، ص1316.
3- . در این ترجمه، «خوب» معادل واژه «good» است، ولی آقای پازوکی در ترجمه خدا و فلسفه آن را به «نیک» ترجمه کرده است.
4- . Absolute good.