مجموعه مقالات معرفت شناسی صفحه 211

مبدأ هستی

بهتر است آنچه در این باره مطرح می شود، شباهتهای دیدگاه ابن سینا با دیدگاههای افلاطونی بنامیم، نه تأثیرپذیری وی از آنان؛ زیرا آنچه ابن سینا درباره صفات مبدأ اعلی قائل شده است، بیش از هر چیز، مرهون اعتقادات دینی اوست. به هر حال، باز هم می توان آرای ابن سینا را در این موضوع در زمره افکار افلاطونی او به شمار آورد.

در ضمن بحث پیشین به دیدگاه ارسطو درباره خداوند اشاره شد. به رغم اینکه وی مبدأ نخستین یا محرّک نامتحرّک را «خدا» نامید،(1) هیچ گونه صفتی که شایسته یک معبود دینی باشد، برای او قائل نیست جز کمال، آن هم به معنایی خاص. مبدأ نخستین ارسطو، عقلی ازلی و خودْاندیش است که از ازل تا ابد تنها به خود می اندیشد، حتی جهان را به عنوان چیزی غیر خود نمی شناسد.(2) از نظر ارسطو، خدا نمی تواند به چیزهای دیگر علم داشته باشد؛ زیرا علم خدا به ما سوی پیامدهایی دارد، مانند علم به بدیها، انتقال از یک موضوع اندیشه به موضوعی دیگر که ارسطو آنها را منکر است.(3) چنین خدایی نه جهان را به وجود آورده، نه می تواند از آن محافظت کند. او محبّت ما را پاسخ نمی دهد و ما به هیچ وجه نمی توانیم واقعاً او را دوست داشته باشیم. یکی از صفات مقبول خدا در ادیان الهی، معبود بودن است، اما به گفته کاپلستون، هیچ دلیلی وجود ندارد که ارسطو محرّک اوّل را معبود شمرده باشد.(4) حتی تأثیری که مبدأ نخستین ارسطو در جهان دارد، فعالیّت و فعل حقیقی او به شمار نمی رود؛ زیرا به گونه ای است که کسی ممکن است ناآگاهانه در دیگری داشته باشد، یا به گونه ای است که حتی پیکره یا عکس می تواند در ستاینده اش داشته باشد؛ از این رو، ابن رشد به عنوان مفسِّر خَلَف ارسطو، هرگونه فعالیّت آفرینشی خدا و هرگونه آزادی اراده او را منکر است.(5)

ابن سینا چنین دیدگاهی را دیدگاه طبیعیون در باب فاعل می نامد و نظر حکمای الهی را

1- . دیوید راس، ارسطو، ترجمه مهدی قوام صفری، ص277.
2- . اتین ژیلسون، خدا و فلسفه، ترجمه شهرام پازوکی، تهران، حقیقت، 1374، ص42-43.
3- . دیوید راس، ارسطو، ترجمه مهدی قوام صفری، ص279.
4- . فردریک کاپلستون، تاریخ فلسفه: یونان و روم، ترجمه سیدجلال الدین مجتبوی، ص362.
5- . دیوید راس، ارسطو، ترجمه مهدی قوام صفری، ص279.