مجموعه مقالات معرفت شناسی صفحه 221

تکوّنِ بدن از مبدأ اعلی افاضه می شود.(1) به رغم صراحت و تأکید ابن سینا بر حدوث نفس، گویا اندیشه قدیم بودن نفوس و سبق وجودی نفس بر بدن در عمق جان ابن سینا ریشه دوانده است؛ به گونه ای که بر خلاف دیدگاه فلسفی اش، در موارد فراوانی، نفس را موجودی ازلی معرفی می کند که به این عالم خاکی آمده و تخته بند بدن عنصری گردیده است. او در کتاب اشارات با جملاتی شاعرانه بدن را به آشیانه ای تشبیه می کند که خدا به حکمت خویش آن را فراهم کرده است تا مرغ نفس در آن آشیانه گیرد. این نگاه افلاطونی به نفس در کتابهای عرفانی - تمثیلی ابن سینا با وضوح بیشتری دیده می شود. در رسالی الطیر، نفوس انسانی در قالب مرغانی ظاهر می شوند که در دام حس اسیر می گردند.(2) ابن سینا در نخستین بیت قصیده عینیه، نفس را موجودی روحانی معرفی می کند که از جهانی والا به برهوت تن هبوط کرده است.

هبطت إلیک من المحلّ الأرفع

ورق--اء ذات ت-ف--رّد و تم-ن---ع(3)

البته در همه این موارد، می توان گفت که ابن سینا به مجاز سخن گفته است خصوصاً اینکه این آثار، عرفانی است. با این حال، حتی این احتمال به روح افلاطونی فکر ابن سینا در این باره خدشه ای وارد نمی کند؛ چرا که فاصله زیادی بین دیدگاه ابن سینا و ارسطو در این باره وجود دارد.

عقل فعّال

گفته شد از نظر ارسطو، جزئی از نفس که عقل نامیده می شود، مجرّد و فناناپذیر است. در این کلام ارسطو چند ابهام وجود دارد. نخست آنکه آیا عقل فعّال و عقل منفعل دو موجودند یا اینکه دو جنبه از موجود واحدند (همچنان که تفکیک اسمی این دو، توسط شارحان ارسطو، مانند اسکندر افرودیسی انجام گرفته است). ابهام دوم این است که آیا این دو عقل، مجرّد و مفارق از مادّه اند یا نه؟ و ابهام سوم اینکه آیا عقل فعّال، موجودی جدای

1- . ابن سینا، رساله نفس، تحقیق موسی عمید، چاپ دوم، همدان، دانشگاه بوعلی و انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1383، ص56؛ الفن السادس من کتاب الشفاء، ترجمه اکبر داناسرشت، تهران، امیرکبیر، 1363، ص238.
2- . ابن سینا، رسالی الطیر، دو بال خرد، ترجمه شکوفه تقی، تهران، نشر مرکز، بی تا، ص19-29.
3- . «به سوی تو از جایگاهی بلند کبوتری گرانقدر و والا فرود آمد» (برای دیدن قصیده، ر.ک: حنا الفاخوری و خلیل الجرّ، تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، ترجمه عبدالمحمد آیتی، ص500).