مجموعه مقالات معرفت شناسی صفحه 239

تقسیم می شود. دومی، تصدیق و اوّلی، تصوّری است که قسیم تصدیق به شمار می رود. همچنین اگر بیان مفهوم به وجود ناظر نباشد، علم به دو تصوّر، تصوّری که لا به شرط از اقتران و عدم اقتران با حکم است و تصوّری که مستلزم حکم است، تقسیم می شود. در این حالت، دومی، تصدیق و اوّلی، تصوّری است مقابل تصدیق. براساس این تفسیر، اگر بیان مفهوم تصدیق به وجود ناظر باشد، تصدیق، تصوّری است که به عینه حکم می باشد، اما اگر بیان مفهوم آن به وجود ناظر نباشد، تصدیق، تصوّری است که مستلزم حکم خواهد بود.(1)

هر یک از تفسیرهای مزبور ممکن است برخی از ابعاد نظریه صدرالمتألهین را توجیه و تفسیر کند، ولی هیچ یک نظریه او را در این باب به طور کامل تبیین نمی کند؛ بنابراین، توضیح و تبیین دیدگاه او را باید از راه دیگر به دست آورد.

تبیین و تفسیر نگارنده از کلام ملاصدرا در باب تصدیق

به نظر می رسد تفسیر و تبیین نظریه ملاصدرا در باب تصدیق بدون بررسی مختصر معنا و ماهیّت «حکم» مشکل است؛ زیرا براساس دیدگاه او، تصدیق یا عین حکم است و یا مستلزم آن؛ پس نخست باید چیستی حکم معلوم گردد و اینکه آیا حکم معنای واحدی دارد یا از معانی متعدّد برخوردار است؟ اگر حکم معانی متعدّدی دارد، کدام یک از آن معانی با تصدیق ارتباط دارد و کیفیت این ارتباط چگونه است؟ آیا این ارتباط به صورت لزوم است، یا به صورت عینیت و اتّحاد و یا هیچ کدام یا برخی از آن معانی با تصدیق رابطه لزومی دارد و برخی رابطه اتّحادی؟ بنابراین، پیش از پرداختن به تفسیر دیدگاه صدرالمتألهین در باب تصدیق، بررسی مسائل یادشده درباره حکم و نیز کشف ماهیت حکم که از سنخ ادراک است یا از سنخ فعل، ضروری است.

معنای حکم

واژه «حکم» در لغت به معنای «بازداشتن از ظلم»،(2) «قضاوت به عدل»(3) و «امر و فرمان»(4)

1- . مهدی شریعتی، رسالتان فی التصوّر و التصدیق، ص25-26 (مقدّمه).
2- . احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1304 ق.، ج2، ص91.
3- . محمد بن منظور، لسان العرب، چاپ سوم، لبنان، دار الصادر، 1414 ق.، ج12، ص141.
4- . علی اکبر نفیسی (ناظم الاطبّاء)، فرهنگ نفیسی، تهران، کتابفروشی خیام، 1318، ج2، ص1268.