مجموعه مقالات معرفت شناسی صفحه 7

داده بودند که معرفت عقلی بر خلاف معرفت حسّی، ممکن است و بلکه تنها راه معرفت است. لکن پاسخ سوفسطاییان از نوع دیگر بود. آنان که با انگشت نهادن بر اختلافات فیلسوفان یونان باستان، در پاسخ به این شکّ و شبهه که آیا اصلاً شناخت امکان دارد یا خیر، به گونه ای سخن گفته بودند که گویا معرفت، امکان ندارد یا امری نسبی است.

اگرچه این سخنان، سقراط(1) و افلاطون(2) را برآشفت، اگر نبود این پاسخ و این برآشفتگی، شاید هنوز بسیاری از دیدگاههای مهم در فلسفه، به ویژه در معرفت شناسی، پا به عرصه وجود ننهاده بود و هنوز هیومِ شکّ، کانتِ یقین را از خواب خوشِ جزم بیدار نکرده بود و فیلسوفان در گهواره قطع و جزم اندیشی از این پهلو به آن پهلو می غلطیدند.

به هر حال، این تلنگر سوفسطاییان به ارّابه فکر و اندیشه را می توان نخستین تلألؤ ظهور معرفت شناسی به شمار آورد که به مطالعه و بررسی نیازمند است؛ از این رو، در این جستار، در حدّ مجال، آرای پدیدآوران شکّاکیّت در باب معرفت نظری را بررسی می کنیم.

نکته مورد توجّه در این بررسی، قضاوتهای ضدّ و نقیض درباره سوفسطاییان نخستین است؛ به طوری که عدّه ای، آنها را شکّاکانی قلمداد کرده اند که حتی در وجود خارجی اشیا نیز شکّ داشته اند و در مقابل، برخی آنان را تا سرحدّ معلمان و فیلسوفانی فرهیخته که مروج اصول اخلاقی و دینی بوده اند، ارتقا داده اند. البته این برداشتهای ضدّ و نقیض، در تفاسیر مختلف به جای مانده از معاصران آنان، به ویژه افلاطون، ریشه دارد. ثانیاً، سخنان اندک و به جای مانده از آنان، این برداشتهای متقابل را باعث گردیده است.

تعریف معرفت و معرفت شناسی

«معرفت» در لغت به معنای «شناخت» و در اصطلاح رایج معرفت شناسان، «باور صادق موجّه» را گویند.(3) «معرفت شناسی» معادل واژه لاتینی «epistemology» به معنای «بررسی

1- . Socrates.
2- . Plato.
3- . ر.ک: محمدتقی فعّالی، درآمدی بر معرفت شناسی دینی و معاصر، چاپ دوم، قم، معارف، 1379، ص82 و 157.