فراتر از عرفان : خداشناسی فلسفی و عرفانی از نگاه وحی و عرفان صفحه 267

آخر عین خدا می شود؛ اصلا انسان کامل حقیقی، خودِ خداست.(1)

گرچه ملاصدرا و برخی اهل فلسفه و عرفان گاهی می کوشند تفاوت اعتقاد خود با صوفیان را در این ارائه دهند که بگویند: "صوفیان جاهل (جهله متصوفه) وجود خدا را عین عالم هستی می دانند و برای او وجودی ورای سایر موجودات قبول ندارند، اما ما در عین اینکه وجود خداوند را عین همین اشیاء می دانیم برای او وجودی ورای سایر موجودات عالم هستی قبول داریم"، اما با توجه به این که ملاصدرا مانند سایر اهل فلسفه و عرفان، وجود را منحصر به یک حقیقت نامتناهی و واحد شخصی می داند، و وجود هر چیز دیگری در عرض آن را محال می شمارد، کاملا روشن است که کوشش مذکور، نافرجام، و بر خلاف مبانی وتصریحات روشن اهل فلسفه و عرفان _ و نیز خود ملاصدرا _ در موارد بی شمار میباشد.

نمونه ای از مبانی و عبارات فلاسفه و عرفا

ما قبل از ادامه بحث، برای فهم بهتر اصالت وجود و رابطه آن با وحدت وجود، نمونه ای از نتایج فلسفه و عرفان در عبارات فلاسفه و عرفا را می آوریم:

واجب الوجود همه چیزهاست؛ هیچ چیز از او بیرون نیست.(2)

منزه آنکه اشیا را ظاهر کرد، و خود عین آن ها است.(3)

1- . مرتضی مطهری، انسان کامل، 168.
2- . واجب الوجود کلّ الأشیاء، لا یخرج عنه شیء من الأشیاء.( اسفار، 2/368).
3- . سبحان من أظهر الأشیاء وهو عینها. ("فتوحات 4 جلدی، " ابن عربی 2/459).