کتابخانه بالقرآن

فراتر از عرفان : خداشناسی فلسفی و عرفانی از نگاه وحی و عرفان صفحه 423

صفحه 423

نتیجه به بن بست نفی عدل الهی می انجامد و ما در این جا به یاری خداوند متعال به طور خلاصه و مختصر به مسأله جبر و اختیار می پردازیم.

تاملی بر مبانی عدل الهی

قانون ضرورت علی و معلولی (یعنی پیدا شدن هر امر حادثی به دنبال علل و عواملی ضرورت بخش) یکی از اصول و قواعد مسلم فلسفی است.

بدیهی است با اعتقاد به چنین اصلی باید به طور قطعی پذیرفت که هیچ فاعلی در فعل خویش دارای اختیار نبوده و تمامی امور _ اعم از مراحل تصور و تصدیق و اراده و انتخاب و حرکت و... به نحو جبر و ضرورت تحقق می یابد.

فلسفه می گوید:

"الشیء ما لم یجب لم یوجد".(1)

1- . تصریح به شمول قاعده "الشیء ما لم یجب لم یوجد" نسبت به همه چیز، بدون استثنای افعال اختیاری: کلّ محمول حصل لموضوع، فإنّ ذلک الحصول یجب أن یکون مسبوقاً بالضروره. فإنّه ثبت فی الحکمه: أنّ الشی ء ما لم یجب لم یوجد. (موسوعه مصطلحات فخر رازی، 419). تصریح به شمول قاعده "الشیء ما لم یجب لم یوجد" حتی نسبت به فعل اختیاری و فعل باری تعالی: الاختیار حادث بعد ما لم یکن فله علّه وحدوثه عنه بلزوم... فیکون إذن الأشیاء الممکنه ما لم یجب لم یوجد. (رسائل ابن سینا، 2 / 142). ما البرهان علی أن الخلق من لوازم واجب الوجود بذاته؟ ج ط_ لأنّ الخلق معلول، وقد بیّنا أنّ المعلول ما لم یجب لم یوجد، فإمّا أن یتعلّق وجوده بالواجب الوجود، أو یتسلسل. (المباحثات، ابن سینا، 112؛ المباحثه الخامسه). ممکنات تا به سر حد وجوب نرسند موجود نمی شوند یعنی تا علل معده لازم و شرائط خاص حاصل نشود هیچ موجود ممکن از حیز عدم بعالم وجود نیاید چنانکه هر یک از افعال ارادی نیز تا مقدمات و شرائط لازم آن فراهم نشود حاصل نخواهد شد... «الشی ء ما لم یجب لم یوجد»... «کلّ ممکن محفوف بالوجوبین» که وجوب سابق و لا حق باشد. (فرهنگ معارف اسلامی، 3 / 2101). أنباذقلس الحکیم... قد وجّه کلامه بعض العلماء بأنّه إنّما أنکر العلّه الغائیّه فی فعل واجب الوجود بالذات لا غیر إذ هو معترف بأنّ: ما لم یجب لم یوجد. (اسفار، 1 / 211). صدرا گوید... معنی قادر این نیست که به طور مطلق «یصحّ منه صدور کلّ ما یشاء»... ابن سینا گوید: ... مختار در حکم مضطرّ است توضیح این که... فقط ما می دانیم که به اختیار خود فعلی را انجام می دهیم لکن اگر خوب بنگریم در می یابیم که حکم به اختیار و همین طور طرف دیگر آن اجبار بس دشوار است... ملا صدرا... اراده خداوند مانند ذات او واجب الوجود است... و اراده، ذاتی خداوند است و قابل تغییر نیست... پس اراده او و رضایت او علم او است به فیضان اشیاء از او... اراده در آدمیان... موقعی که رجحان پدید آمد و به سرحدّ وجوب رسید الزاما واقع می شود و یا وقوع آن ممتنع می شود و در این مرحله فرقی بین فعل معطوف به اراده و غیر آن نیست... فعل و صنع علت در معلول، ایجاب است لا غیر، زیرا گفته اند و ثابت شده است که «الشیء ما لم یجب لم یوجد»، و مادام که شی ء بر حال امکان است، فرض وقوع و لا وقوع در آن محال است و تعیین یکی از دو طرف وجود و عدم در موقعی است که به سر حدّ وجوب وجود و یا وجوب عدم رسیده باشد... موقعی که به سرحدّ وجوب رسید دیگر صحت فعل و ترک بی معنی است. (فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا، بحث قدرت...، 385). قد دریت أنّ الوجوب منتهی سلسله الإمکانات، وإنّ الممکن ما لم یجب لم یوجد، فالعلّه ما لم یجب صدور المعلول عنها لم یوجد المعلول، فکلّ علّه واجب العلیّه، وکلّ معلول واجب المعلولیّه، فلا یجوز تخلّف أحدهما عن الآخر ولا انفکاکهما فی الوجود، إلّا أنّ المعلول مع العلّه وبها، والعلّه مع المعلول لا به. (اصول المعارف، فیض کاشانی، 63). نیز ببینید: نهایه الحکمه، مرحله رابعه، فصل خامس، "الشیء ما لم یجب لم یوجد"؛ و مرحله ثامنه، فصل ثالث، فی وجوب وجود المعلول عند وجود علته التامه؛ و مرحله ثانی عشر، فصل ثانی عشر، و فصل رابع عشر، تصریحا هر دو قاعده را هم در خدا و هم در افعال اختیاری جاری میداند. و: الإلهیات، سبحانی، جعفر، 1 /600، و المیزان، 13 / 72.