فراتر از عرفان : خداشناسی فلسفی و عرفانی از نگاه وحی و عرفان صفحه 436

ندارد... انسان و تمامی موجودات دیگر، درجه ای از درجات فاعلیت خداوند سبحانه می باشند، زیرا هیچ فاعلی جز پروردگار عالمیان وجود ندارد.

در مورد کلمات مزبور می گوییم:

1 . همان طور که بنابر مشرب توحید افعالی عارفان، موضوع جبر و تفویض منتفی می شود، مسأله اختیار بندگان و امر بین الامرین هم منتفی شده و جایی برای اثبات اختیار و امر بین الامرین باقی نمی ماند.

2 . تشبیه انسان به صورت آیینه ای درست نبوده، و مناقض با مسلک خودِ اهل عرفان و وحدت وجودیان می باشد، چه اینکه صورت آیینه ای در عین اینکه حکایت از صاحب صورت می کند ولی خودش وجود مستقل از صاحب صورت دارد در حالی که اهل عرفان برای انسان و سایر مخلوقات به هیچ گونه وجودی غیر از وجود خداوند متعال اعتقاد ندارند، بنابراین، آوردن این مثال به جای اینکه اذهان را به فهم منظور ایشان نزدیک کند، آنها را از فهم آن دورتر می سازد. با این توضیح روشن می شود که داخل کردن این مبحث در بحث مجاز در اسناد نیز کاملا بی وجه بوده، و مناقض با اصول و مبانی مکتب عرفان و وحدت وجود است، زیرا بر اساس مطالب ایشان اصلا غیری در کار نیست که بتوان فعل را ولو به مجاز عقلی به آن نسبت داد.

چرا جبر؟!

آنان که جبر علی و معلولی را به عنوان یک قانون کلی پذیرفته اند و در نتیجه ملتزم به جبر نیز گشته اند منتهای عذرشان این بوده است که پنداشته اند مقتضای برهان جز آن نبوده و از مقتضای برهان نمی توان دست برداشت. چنانکه می گویند: