فراتر از عرفان : خداشناسی فلسفی و عرفانی از نگاه وحی و عرفان صفحه 448

انتقاد باشد، طلب کردن یا اختیار کردن چیزی، سوای اراده کردن نیست.

و در مورد دوم آمده است:

معنای اختیار این نیست که اراده آزاد است که خود به خود و بدون علت پیدا شود، و همچنین این نیست که آزاد و مختاریم که اراده کنیم یا اراده نکنیم، و خلاصه ما نسبت به فعل خارجی آزادیم، نه نسبت به مقدمات نفسانی آن فعل، و آنچه که ضمیر انسان گواهی می دهد بیش از این نیست.

بدیهی است اراده همان امر نفسانی است، و طلب همان فعل اختیاری خارجی است، لذا ایشان بدون توجه همان چیزی را پذیرفته اند که در کلام سابقشان آن را باطل دانستند و به متکلمین نسبت دادند.

معنای جبر چیست؟

آیا عدم اختیار در فاعلیت، تنها در مواردی است که جبر از خارج ذات فاعل به آن تحمیل گردد، مانند کسی که دست او را گرفته و بر خلاف میل او تکان دهند، یا حتی موردی که فعل لازمه و مقتضای ذات خود شی ء باشد، و هیچ اجبار کننده خارجی هم وجود نداشته باشد، باز هم از مصادیق فعل غیر اختیاری است، چنانکه مثلا اگر کسی بگوید: "چون مقتضای ذات خداوند فیضان و ترشح وجود است، عالم باید از او صادر شود، و وجود عالم لازمه لاینفک ذات خدا می باشد به گونه ای که حتی خود خدا هم نمی تواند مانع صدور عالم از ذات خودش گردد." آیا خداوند را قادر مختار می داند یا خیر؟!

آنچه مسلم است این است که بین دو مثال مذکور فرقی وجود ندارد، و در هر دو صورت قدرت و اختیار از علت سلب شده و تحقق معلول در حیطه ایجاد و اعدام و سلطه و قدرت حقیقی او نمی باشد، با وجود این، در