فراتر از عرفان : خداشناسی فلسفی و عرفانی از نگاه وحی و عرفان صفحه 451

مرتبه نازل تری از اختیار هستند.(1)

چنانکه گفته شد ضرورت و جبر ذاتی بدترین نوع جبر و نفی اختیار است، زیرا در جبر غیر ذاتی ممکن است که فاعل واقعا مختار باشد ولی شخص خارجی او را مجبور به فعل یا ترک کند، اما در جبر ذاتی که فلسفه به خداوند نسبت می دهد ذات احدیت از چنین فاعلی نیز پست تر دانسته شده است!

مضافا بر اینکه مادام که تساوی فعل و ترک برای فاعل پذیرفته نشده، و فعل و ترک در تحت سلطه و اعمال قدرت فاعل نباشد، نفی تاثیر عوامل خارجی و تضاد گرایشهای درونی، برای اثبات اختیار کافی نیست، و با صرف نظر از تناقضات آشکار در عبارت "مجردات تام"(2)که معلوم نیست از تجرد چه معنای صحیحی می توان تصور کرد که با تعدد بسازد، و تمامیت و غیر تمامیتی داشته باشد؛ چگونه می توان موجودی را مسخر غیر دانست، در حالی که هیچ گونه فشاری بر او وارد نشود؟!

جبر و اختیار از نگاه وحی

فلسفه و عرفان، اختیار و فاعلیت(3)، بلکه اصل وجود(4)را از بندگان و مخلوقات سلب می کند، و هر فعلی را به

1- . مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش فلسفه، 2 / 91.
2- . رجوع شود به فصل: "افسانه وجود مجردات".
3- . بنابر نگاه فلسفی.
4- . بنابر نگاه عرفانی.