تاملی در نظریه اصالت وجود و وحدت وجود صفحه 192

فاعلیت حق تعالی به علم تفسیر شده و روشن است که علم قدیم و ازلی است پس فاعلیتش نیز قدیم و ازلی خواهد بود در این صورت سلطنت بر ترک افعال از او منتفی است .

2 _ واکاوی راه حلّ های فیلسوفان

1 _ ملاّ صدرا می گوید :

« انّ القادر هو الذی ان شاء فعل وان لم یشأ لم یفعل وان وجبت المشیه وجوبا ذاتیا أو غیریا وامتنعت اللامشیه امتناعا ذاتیا أو غیریا ... والواجب سبحانه یصدق علیه أنّه لو شاء أن لا یفعل فانّه لا یفعل ، وان کان ذلک المفروض محالاً ... لما بیّنا انّ مشیه اللّه عین ذاته » .(1)

او می گوید : « فاعل مختار کسی است که مفاد قضیه شرطیه « ان شاء فعل وان لم یشأ لم یفعل » بر او صادق باشد(2) و در مورد حضرت حق این قضیه صادق است اگر چه باید ذات باری تعالی دائما شائی باشد چون مشیت از صفات ذات و قدیم است . بنابراین خداوند در ازل شائی بوده و باید شائی باشد و قهرا متعلق مشیت یعنی مخلوقات نیز قدیم و ازلی خواهند بود پس مقدّم جمله شرطیه دائما صادق است ( شاء أزلاً ففعل ) .

حاصل آنکه بر مبنای علیّت و اینکه مشیت از صفات ذات و قدیم باشد حق تعالی ازلاً شائی بوده و فعل ضرورتا از او صادر گردیده و هیچگاه « ان لم یشأ لم یفعل » درباره حق تعالی مصداق نخواهد داشت و تنها فرض محال می باشد . پس سلطنت بر ترک از او منتفی می باشد .

ملاّ صدرا برای دفع اشکال فاعلیت جبری خداوند متعال این توجیه را ارائه می کند :

« والفاعل حال کونه فاعلاً وان کذب علیه انّه شاء أن لا یفعل لکنّه