تاملی در نظریه اصالت وجود و وحدت وجود صفحه 235

صریحۀ فراوانی را نقل کردیم که به وضوح دلالت بر آفرینش عالم پس از عدم می کند که مسلّما آن نصوص مقدّم بر ظهور می باشد خصوصا با وجود ادلّه عقلیه ای که در روایات بیان شده دیگر جای تردیدی باقی نمی گذارد .

ثمرۀ پنجم : جبر در افعال انسان

ثمرۀ پنجم : جبر در افعال انسان(1)

اگر نظریه علیت فلسفی در خالق تعالی و مخلوق پذیرفته شود و حق تعالی علّه العلل و ممکنات معالیل او شمرده شوند لازمه اش مجبور بودن انسان در افعال خود می باشد و باید اختیار و سلطه بر فعل و ترک را از انسان منتفی دانست که این امر خلاف بداهت عقل و معارض با وجدان جمیع عقلاء است ، زیرا هر عاقلی به وضوح از درون ، قدرت خویش را بر فعل و ترک می یابد .

و در صورت تن دادن به جبر ، دیگر ثواب و عقاب الهی معنای معقولی نخواهد داشت چون هیچ وجهِ عقلانی برای عقاب کسی که مجبور در معصیت است متصوّر نیست .

ابن سینا چگونگی مجبور بودن انسان را بنابر نظریه علیت توضیح می دهد :

« جمیع الأحوال الأرضیه منوطه بالحرکات السماویه وحتّی الاختیارات والإرادات فانّها لا محاله امور تحدث بعد ما لم تکن ، ولکل حادث بعد ما لم یکن علّه وسبب حادث وینتهی ذلک إلی الحرکه ومن الحرکات إلی الحرکه المستدیره ، فقد فرغ من ایضاح هذا ، فاختیاراتنا أیضاً تابعه للحرکات السماویه والحرکات والسکونات الأرضیه المتوافقه علی اطّراد متّسق یکون دواعی إلی القصد وبواعث علیه ، ویکون هذا هو القدر الذی أوجبه القضاء ، والقضاء هو العقل الأوّل الإلهی الواحد علی الکل الذی منه یتشّعب المقدّرات » .(2)