تاملی در نظریه اصالت وجود و وحدت وجود صفحه 456

عن الإمام العسکری علیه السّلام :

من أحال المعاصی علی الله فقد فجر.(1)

سید حیدر آملی در جواب اشکال مذکور بیانی دارد که برای تکمیل بحث آن را ذکر می نمائیم می گوید:

« فکلام هؤلاء القوم (أی أرباب التوحید الفعلی ) قریب إلی کلامهم (أی الاشاعره ) فی هذا الباب ..... بین الکلامین ، بل بین الطائفتین بون بعید ... فمذهبهم فی ذلک أی مذهب الموحّدین فی هذا المعنی هو أنّهم وان قالوا «لا فاعل إلّا هو » لکن نسبوا کلّ فعل إلی محلّه الخاصّ أی محلّه الصادر منه ذلک الفعل ، وقالوا : هذا فعل ابلیس ، وهذا فعل آدم .. وکذلک بالنسبه إلی جمیع المظاهر، لأنّ المظاهر کلّها ، وان کانت مظهراً الحقیقه واحده وفاعل واحد لکن هذه الحقیقه أو هذا الفاعل فی کلّ مظهر خاصیّه وکمال، أو فعل و انفعال ، لیس فی غیره ، فینبغی أن ینسب الفعل إلی المظهر لا إلی الظاهر فیه وإلا لبطل الثواب والعقاب والجنّه والنار ، وصار ارسال الرسل وانزال الکتب وما شاکل ذلک عبثاً ومحالاً ، وصدور ذلک من الحکیم محال ...»(2)

و لکن بیان مذکور، محذور را دفع نمی نماید زیرا بنابر نظریۀ وحدت شخصی وجود، مظاهر حقیقتاً موجود نیستند ولذا اسناد فعل به مظاهر، صد خارجی ندارد، چون در خارج حقیقت واحدی موجود است که فاعل همۀ افعال است و در نگاه صوفیه ، مظاهر، واقعیّت و حقیقتی ندارند تا فاعلیت داشته باشند، چنانکه سید حیدر آملی دربارۀ مظاهر این گونه قضاوت می کند :

: «أنّ فی الوجود لیس غیره وأسماؤه وصفاته وأفعاله ، کقولهم « لیس فی