تاملی در نظریه اصالت وجود و وحدت وجود صفحه 462

بیست و یکم: تأثیر وحدت وجود در علم اخلاق

هرگاه احکام عقلی عملی ( حسن و قبح عقلی ) انکار شود و حسن عدالت و امانتداری و احسان و صداقت و قبح ظلم و مصادیق آن جعلی و شرعی شمرده شود و انسان در افعال خود مجبور باشد و توانائی تغییر وضعیت موجود را نداشته باشد دیگر اساس علم اخلاق فرو می ریزد و باید از تمام آیات و روایاتی که بشر را ترغیب به تزکیۀ نفس و دوری از رذائل اخلاقی می نماید دست برداشت ، برای انسان گریزی نیست جز اینکه در همان راهی که پروسۀ وجود برای او معیّن نموده حرکت کند و هرگز توانائی تحوّل و تغییر را نخواهد داشت و محاسن اخلاقی نیز جعلی و اعتباری و قابل تغییر خواهند بود. عفیفی در این باره می گوید:

«کان من الضروری أن یودّی مذهب ابن عربی الصریح فی وحده الوجود إلی نتائج لها خطورتها فی میدان الدین والأخلاق، فنظریته فی أنّ العلم تابع للمعلوم، وأنّ علم الله بنا تابع لما تعطیه اعیاننا الثابته بما هی علیه من الاستعداد والأحوال وانّ اراده الله لا تتعلق إلا بما علم ، کلّ ذلک أدی إلی القول بأننا مسئولون - من الناحیه الصوریه علی الأقلّ - عما یصدر عنا من الأفعال ، لأنّه لا یصدر عنا إلّا ما تقتضیه أعیاننا و ما معنی الحریٌه الانسانیه فی عالم کل ما فیه خاضع لقانون الوجود العام وصادر عن الله ؟ » (1)

قیصری در شرح عقیدۂ ابن عربی می گوید:

«انّ الکل سعید عند ربه ، لأنّ السعید إنما یطلق علی من کان عند ربٌه مرضیاً ، وکل من الموجودات مرضی عند ربّه، لأنّ کل ما یتّصف به ذلک الموجود من الأخلاق والأفعال فهو من الربّ المتصرف فیه بالحقیقه ، وهو راض عن فعله ومقتضاه ، إذ لو لم یرض، لما صدر منه ذلک » .(2)