تاملی در نظریه اصالت وجود و وحدت وجود صفحه 531

2 - استاد مصباح یزدی می گوید:

« صدرالمتالهین دیده است که ظاهر کلمات عرفا به هیچ وجه توجیه معقولی ندارد، اگر مقصود آنها این است که عالم کثرت، موجود نیست و باید همه را خیال اندر خیال» به حساب آورد ، پس چه کسی هست که خیال می کند؟ اگر گفته شود که خیال کننده هم خداوند است، می پرسیم صورتهای خیالی در ذات خداست یا خارج از ذات ؟ بالاخره ، خیال نیز یک واقعیت خیالی دارد و خیال کردن و خیال نکردن فرق دارد.

سئوال این است که خود این خیال کردن داخل در ذات است یا خارج از ذات ؟ اگر داخل در ذات فرض شود مستلزم تکثر ذات یا وجود کثرت در ذات است . و اگر خارج از ذات باشد خلف فرض است چرا که مفروض این است که غیر از ذات هیچ چیز موجود نیست.

حاصل آنکه از نظر فلسفی و قانون مسلّم عقلی ارتفاع وجود و عدم ممکن نیست یا باید جهانی کثرت را موجود دانست و یا آن را یکسره معدوم پنداشت ، میان این دو ، راه سومی وجود ندارد. فراموش نکنیم که در قلمرو فلسفه سخن می گوئیم و همه چیز باید با محک عقل و منطق ارزیابی شود.

اگر با نگرش عقلی این نظریه (عرفا ) را دنبال کنیم سئوالات متعددی خود نمایی می کند. از جمله این سئوال که چگونه مراتب اسماء و صفات ، که ظاهراً مراتب حقیقی اند، در ذات بحت و بسیط قابل تصویر است؟ یا این سئوال که اعیان ثابته چگونه منشأ کثرت و تنوع در هستی می شوند؟

آیا می توان کثرت در عالم را سر به سر وهم و خیال دانست ؟ اگر این کثرت ریشه ای در نظام هستی دارد چگونه اعیان ثابته که خود موجود نیستند و هیچگاه موجود نمی شوند می توانند منشأ اثر حقیقی باشند ؟ وانگهی چگونه می توان چیزی را تصور نمود که نه موجود و نه معدوم است ؟ » (1)