تاملی در نظریه اصالت وجود و وحدت وجود صفحه 533

و نیز می گوید:

«گویا صدرالمتألهین از لوازم صرافت که وحدت و تشخص در وجود است، اغماض فرموده ، و بر اساس صرافت روی مسألۀ تشکیک در وجود مسائل خود را سوار نموده است. و این را می توان خبط و اشتباه از وی گرفت زیرا بالأخره مسأله تشکیک سر از وحدت عددی بودن حق در می آورد، و قائل شدن به تشکیک که بالاخره از وحدت عددیّه جدا نیست ، با قائل شدن به صرافت بحقیقتها أبداً سازش ندارد، و کسی که به مغزی و معنای واقعی صرافت در وجود پی ببرد، نمی تواند قائل به تشکیک باشد که بآلمال سر از وحدت عددیه بیرون میزند... مرحوم صدرالمتألهین و مرحوم سبزواری قدّس الله أسرارهما، هر دو نفر از حکمای شامخ و الهیین راسخ می باشند ولیکن هیچ کدام به مقام أعلای عرفان الهی نرسیده اند». (1)-(2)

استاد حسن زاده درباره نظریه تشکیک در وجود می نویسد:

( ...... این قدر در ردّ قول به تشکیک در حقیقت وجود برای اهل استبصار کافی است و کسی که خداوند چشم بصیرت او را منوّر گردانید و آنچه را که گفته شد فهمید و در آن امعان نظر کرد از رفع شبهه های وهمیّه و معارضات باطله عاجز نیست».(3)

«... عارف در جواب گوید که در امر واحد یعنی یک وجود حق، سنوح اختلاف مراتب را چه معنی است ؟ به خلاف اختلاف در مظاهر فافهم ».(4)

1- همان: 213.
2- در آینده کلام ملّاصدرا را نقل خواهیم کرد که او در نهایت رأی صوفیه - وحدت شخصی وجود - را پذیرفته است .
3- وحدت از دیدگاه عارف و حکیم: 76 - 75.
4- همان.