- پیشگفتار 1
- [سخن آغازین] 4
- اشاره 6
- مقدَّمه اوَّل: 6
- المُقَدَّمه الاولی: 6
- شرح و بررسی 7
- المقدَّمه الثانیه: 10
- مقدَّمه یِ دوُّم: 10
- اشاره 10
- شرح و بررسی 11
- 1. اختلاف در اصالتِ وجود و اصالتِ ماهیَّت 12
- 2. تشکیک در وجود و وحدت وجود 12
- 3. اختلاف در علم خدا 13
- 4. فاعلیّت خدا 15
- 5. حقیقت نفس 16
- 6. جبر و تفویض 17
- 7. حدوث و قِدَم 22
- 8. مسأله معاد 25
- 9. اراده یِ خدا و کلام او 26
- شرح و بررسی فراز اخیر کلام استاد 27
- یادآوری مهم: 32
- بررسی و شرح 33
- نارسایی بعضی از ادلّه یِ احکام 36
- هماهنگی در سخنان وحی 37
- الفصل الأوّل: 41
- و امّا الفصول الثلاثه: 41
- اشاره 41
- فصل اوَّل 42
- شرح 44
- الفصل الثانی: 45
- فصل دوُّم: 45
- اشاره 45
- شرح 46
- اشاره 47
- الفصل الثالث: 47
- فصل سوُّم 47
- شرح 48
- المسأله الأولی (حول المبدأ المتعال): 48
- اشاره 48
- مسأله اوَّل (پیرامون مبدأ و معاد) 51
- شرح و بررسی 54
- 1. توحید فلسفی یونانی 55
- 2. توحید بر اساس وجود تشکیکی 61
- 3. توحید عرفانی (شهودی) و وحدت شخصی وجود 67
- اشاره 69
- المسأله الثانیه (المعاد): 69
- مسأله دوُّم: معاد 71
- شرح و بررسی 74
- 1. نارسایی شالوده و مقدماتِ نظریه 78
- 2. تأویل آیات معاد 84
- 3. تعالیم وحی 86
- الف) آیات استبعاد و انکار مشرکان: 87
- ب) معادِ جسمانی طبیعت: 90
- ج) دوره هایِ جنینی: 92
- د) آفرینش نخستین: 93
- 1. داستان ِ گاو بنی اسرائیل: 94
- ه) نمونه هایِ تجربی: 94
- 2. داستان عُزَیر: 95
- 3. داستان چهار پرنده: 96
- 4. قدرتِ بی کران آفریدگار: 98
- 5. اشاره به اِحیای اَجزای ویژه: 99
- 6. نمونه یِ عینی: 100
- المسأله الثالثه (نِعَم الجنه): 104
- اشاره 104
- مسأله سوُّم (نعمت هایِ بهشت) 105
- شرح و بررسی 106
- اشاره 113
- المسأله الرابعه (العذاب): 113
- مسأله چهارم (عذاب) 115
- شرح و بررسی 119
- نظر ابن عربی درباره یِ عذاب و نقد آن 121
- نظر ملاصدرا در موضوع خلود و نقد آن 123
- اشاره 126
- المسأله الخامسه (الإراده): 126
- مسأله پنجم (اراده) 128
- بررسی و شرح 130
- اشاره 135
- المسأله السادسه (مسأله الجبر و التفویض): 135
- مسأله ششم (جبر و تفویض) 136
- شرح و بررسی 137
- عوامل پیدایش جبرگرایی 138
- فنای اَفعالی (فعل خویش را ندیدن) و رابطه یِ آن با جبر و تفویض 139
- دلایل وجود اختیار 139
- المسأله السابعه (الحدوث و القِدَم) 141
- اشاره 141
- مسأله هفتم (حدوث و قِدَم) 142
- بازگشتی به آغاز 147
- بررسی و شرح 151
- برداشت ابن عربی از آیات قرآن و نقد آن 156
- سخن پایانی 167
- [متن عربی ] «اَلدُّرَر النَّبَویَّه» 168
- منابع و مآخذ 189
؛ لیکن ملاصدرا، در بعضی از کتابهایش تأکید شدید دارد بر این که اراده، جز علم نیست و صفتِ فعلِ خدای متعال نمی باشد. (1)
بررسی و شرح
از مباحث مهم اعتقادی، مسأله اراده می باشد. معروفست که فیلسوفان ِ نظری، در بحث اراده، روش قرآن و عترت را که همان نظرِ حقَّست نپیموده اند. حاج ملاهادی در منظومه می گوید:
و إذ ظهورُ مرجع العلم فهو
علم و قیسَ سایَر الأوصاف لَه (2)
از آنجا که بازگشت علم به ظهور (و نور) می باشد، خدای متعال علمست و با همین شیوه دیگر صفات برای او به اثبات می رسد و در شرح منظومه می نویسد:
1- برای آگاهی بیشتر، بنگرید به، کتاب المحاضرات (تقریرات درس آیت الله خویی «س»)، ج 2، ص 34، بحث طلب و اراده، نظریه فلاسفه. ملاصدرا در «الموقف الرابع فی قدرته تعالی» می نویسد: ، پس ثابت شد که اراده یِ خدای سبحان، قصد او نیست، بلکه حقِّ، در معنای مُرید بودن ِ خدا، اینست که خدای متعال ذاتش را تعقُّل می کند و نظام خیری را که در ذاتش هست و چگونگی آن را در نظر می آورد. این نظام، ناگزیر وجود دارد و مستفیض است و با ذات مبدأ اوَّل ناسازگار نمی باشد. زیرا ذاتِ خدا، همه یِ خیراتِ هستی است (چنانکه بارها گذشت بسطِ حقیقی، همه یِ اشی ای وجودی می باشد)، پس نظام اکملِ هستی امکانی، تابعِ نظامِ اشرفِ واجبی حقِّی است و آن، عین علم و اراده می باشد. از این رو، علم مبدأ به فیضان اشیا از او و این که این علم با ذاتش تنافی ندارد، همان اراده اش و خشنودی است به دلیل همین سازگاری می باشد. این اراده، اراده یِ تهی از نقص و امکانست و با تفسیر قدرت به صحیح بودن فعل و ترک، تنافی دارد، نه آنگونه که بعضی از کسان که دقَّت نظر در حکمت و عرفان ندارند پنداشته اند. (الأسفار الأربعه، ج 6، ص 315 317)
2- شرح المنظومه، ج 1، ص 469