صفات خدا در کلام اسلامی و کلام مسیحی ( قرون وسطا ) صفحه 32

اثبات ذات حق می کند و سپس نفی جهل. علاوه بر آن، در این جا سخن درباره علم خداوند است؛ پس درباره کسی صحبت می شود که ملکه علم را دارا است در حالی که اشکال بغدادی درباره چیزی است که اصلاً ملکه علم را ندارد. بنابراین به نظر می رسد اشکال بغدادی وارد نباشد.

اشکال دیگری که بتوان بر دیدگاه نظّام وارد کرد این است که نظّام فرق بین صفات را به امور سلبی برمی گرداند که منجر به تعطیل عقل خواهد شد. چون در دیدگاه نظّام با گفتن عالم، اولاً ذات خداوند اثبات می شود و علاوه بر آن جهل نفی می شود و چیزی که اثبات نمی شود عالمیت خداوند است. با توجه به این دیدگاه از عالم، عالمیت خداوند اثبات نمی شود بلکه جهل نفی می شود، ولی واضح است که نفی جهل غیر از عالم بودن خداوند است. بنابراین نظّام در حقیقت به طور غیر مستقیم عقول را به تعطیلی می کشاند، چون نمی تواند عالم بودن خداوند را بشناساند.

دیدگاه ابوعلی جبائی

اشاره

ابوعلی جبّائی(1) که یکی از چهره های برجسته معتزله می باشد، معتقد است که خداوند متعال مستحق صفات است. او قادر، عالم، حی، موجود است ذاتاً؛ یعنی صفات او عین ذات اند و هیچ معنایی غیر از ذات برای او نیست. آن چیزی که ابوالهذیل و نظّام گفته اند به یک صورت به همین نظریه بر می گردد، زیرا اثبات صفتی که به آن توصیف می شود عین ذات