صفات خدا در کلام اسلامی و کلام مسیحی ( قرون وسطا ) صفحه 68

غزالی در پاسخ به این اشکال می گوید: معتزله گفته اند که او مرید است لنفسه و سپس اراده او را به بعضی از حوادث اختصاص داده اند، همان طور که گفته اند او قادر لنفسه است ولی قدرت او به بعضی از حادثات تعلق می گیرد. پس نزد شما افعال حیوانات و متولدات خارج از قدرت و اراده او باید باشد. بنابراین اگر این امر در قدرت جایز باشد در اراده نیز جایز خواهد بود.(1)

غزالی پس از پاسخ به اشکالات معتزله و فلاسفه سعی می کند دیدگاه خودش را به وجه احسن تبیین کند. او رأی اهل سنت را در قالب یک سؤال مطرح کرده و به آن پاسخ می دهد. وی می گوید:

اگر گفته شود، آیا شما می گویید صفات خداوند متعال غیر اوست؟

می گوییم. این خطا است وقتی گفتیم خداوند متعال، پس ما بر او دلیل می آوریم با صفات، نه مجرد ذات؛ یعنی ما ذات خداوند متعال را با صفات ثابت می کنیم نه بدون صفات. چون اگر ذات را خالی از صفات فرض کنید اسم خداوند متعال بر او صادق نخواهد شد. همان طور که فقه به غیرفقیه گفته نمی شود و دست زید به غیر زید صادق نیست. چون بعض که داخل در اسم است، عین داخل در اسم نیست. پس دست زید، زید نیست ولی غیر زید هم نیست، بلکه هر دو اینها محال است.(2)

غزالی به این طریق سعی می کند وابستگی صفات را با ذات تبیین کند و ثابت کند که اشاعره ذات را بدون صفات نمی دانند، بلکه هر چند که می گویند صفات عین ذات نیستند ولی معتقدند که غیر ذات هم نیستند. آن گونه که جوینی این راه را پیموده بود که هم صفات زائد بر