اندیشه اسلامی جلد 1 صفحه 27

طبق فرمایش های حضرت ختمی(صلی الله علیه و آله)(1) که می فرماید:«من عرف نفسه فقد عرف ربّه» و«أعرفکم بنفسه أعرفکم بربّه» و«من رآنی فقد رأی الحق» و«أبیت عند ربّی یطعمنی و یسقینی»، همه از باب علم حضوری و معرفت درونی و قلبی و نفسانی است، چرا که آن ها معصوم و مصون و محفوظ از گناه اند، لذا نفوسشان آینه ی تمام نمای حضرت رب العالمین است.

ثالث_اً. وسی_له ای که حکیم و فیلسوف به کار می برد عقل و استدلال و برهان است، اما وسیله ای که عارف به کار می برد قلب و تصفیه و تهذیب و تکمیل نفس است. خداوند به حضرت داود فرموده است:«فرّغ لی بیتاً. أنا عند المنکسره قلوبُهم لأجلی»(2)؛ یعنی خانه دلت را تنها برای من(خدا) از اغیار خالی و فارغ کن. من نزد کسانی هستم که به خاطر من دل شکسته اند. انکسار قلب و تصفیه دل، سبب حضور حضرت حق تعالی در آن است. این به اصطلاح از باب«تعلیق الحکم علی الوصف، مشعر بالعلیه»(3)

است، چنانکه بیان گردید و از آن طرف خداوند بیان می دارد:”هَلْ أُنَبِّئُکُمْ عَلَی مَنْ تَنَزَّلُ الشَّیَاطِینُ * تَنَزَّلُ عَلَی کُلِّ أَفَّا کٍ أَثِیمٍ”.(4)

ب. اشاره به سخنان عرفا در خصوص ذات اقدس الهی

عرفا به سخن پیامبر(صلی الله علیه و آله) که فرموده است: «من عرف نفسه فقد عرف ربّه» توجه خاص و ویژه ای دارند، چون آن ها می گویند: اگر انسان خود را منزه و مزکّا و بی غل و غش کند، نور «نور الانوار» به قلب او می تابد و خدا را از طریق نفس مستقیماً وجدان می نماید.

در آن روایت یک نوع برهانی نهفته است که راه و رهرو و مقصد یکی است. انسان می رسد به مرحله ای که حلاج گفت: انا الحق و لیس فی جُبّتی غیر الله و رأیت حبیبی بعین قلبی. فقلتُ: من أنت؟ قال: أنت(5) و بایزید بسطامی گفته است: لیس فی دلقی سواه.(6) و وی

1- - ملاصدرا، الشواهد الربوبیه، ص306.
2- - سهروردی، لغت موران، ص310 و ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ص 544.
3- - ملاصدرا، الاسفار، ج6، ص116.
4- - شعراء، 221و222.
5- - مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج3، بستان القلوب، ص377.
6- - علی اخگر، نهایه الظهور، با مقدمه محمد کریمی، ص111.