اندیشه های کلامی شیخ طوسی جلد 1 صفحه 155

بررسی اقوال

بنا بر اینکه اراده خداوند، علم او به نظام احسن یا علم او به مصلحت و منفعتی که در فعل است باشد، اراده الهی از صفات ذاتیه (حقیقیه) ذات الاضافه خواهد بود؛ زیرا اراده مانند رازقیت و خالقیت نیست که اضافه در مفهومشان مأخوذ باشد و اضافه، هم در تحقق و هم در ترتب اثر آنها لازم باشد، بلکه فقط در ترتب اثر، عارض اراده می شود؛ زیرا معنای اراده و مرید این می شود که ذات خداوند بر حیثیتی است که اگر نظام و مصلحتی باشد، آن را می داند و روشن است که بودن ذات به این گونه، مستلزم وجود معلومی نیست.(1)

اما بنا بر نظر اشاعره و معتزله بصره (جبائیان) که مرید بودن خداوند را لذاته و لنفسه نمی دانند، بلکه لعله و لمعنی؛ یعنی به صفت اراده زاید بر ذات می دانند، روشن است که طبق ملاک مشهور، اراده خداوند از صفات فعل خواهد بود؛ زیرا اراده خداوند بنا بر این دو قول، از صفات معنوی می باشد و صفات معنوی همان صفات فعلیه است.(2)

در میان امامیه، از جمله کسانی که اراده خداوند را از صفات فعل می داند، مرحوم شیخ مفید از قدما و مرحوم علامه طباطبایی از متأخرین است. شیخ مفید اراده خداوند را نفس افعال او دانسته، این مطلب را برگرفته از روایات اهل بیت (علیهم السلام) می داند.(3) مرحوم علامه، اراده الهی را منتزع از تمام بودن مقدمات و اسباب ایجاد9.

1- اسرارالحکم، ص45؛ گوهر مراد، ص 246.
2- المطالب العالیه، ج3، ص179؛ شرح المصطلحات الفلسفیه، ص 175: الصفه الثبوتیه تنقسم الی قسمین: نفسیه و هی التی تدل علی الذات دون معنی زائد علیها. و قد یقال: هی ما لا یحتاج وصف الذات به الی تعقل أمر زاید علیها، و معنویه: و هی التی تدل علی معنی زائد علی الذات. و قد یقال: ما یحتاج وصف الذات به الی تعقل أمر زائد علیها کالتحیز.» (به نقل از شرح مواقف)
3- اوائل المقالات، ص 19.