- سخن ناشر 1
- پیشگفتار 5
- اشاره 5
- متکلمان اولیه از فرقه امامیه 6
- ذکر چند تن از متکلمان طبقه اول شیعه امامیه 7
- ذکر چند تن از طبقه دوم متکلمان امامیه 9
- طبقه دوم متکلمان شیعه 9
- عمده مسائلی که متکلمان شیعه را از معتزله جدا ساخته 10
- روش متکلمان شیعه امامیه 10
- رابطه قرآن با فلسفه و کلام 11
- شیعه امامیه و قرآن 13
- مقدمه 16
- درآمدی بر اندیشه های کلامی شیخ طوسی در تبیان 16
- روش شیخ در نقل آرای متکلمان 17
- توجه شیخ به معتزله و سایر فرق کلامی عصر خود 18
- مسامحه شیخ در بیان تفسیر و توضیح برخی از آیات 18
- شیخ طوسی و کتاب شرح جمل العلم و العمل 22
- شیخ طوسی و معتزله 24
- معرفت: 25
- علم و معرفت: 25
- فهرست آراء کلامی شیخ در تفسیر تبیان 25
- عقل: 26
- احتجاج و مناظره و دعوت به توحید از قرآن پسندیده است: 27
- تعقل و تفکر: 27
- وجوب طلب علم: 28
- توحید: 28
- علم پروردگار: 31
- صفات: 31
- خداوند مرتکب فعل قبیح نخواهد شد: 32
- افعال حق تعالی: 32
- صفات فعل و صفات ذات: 32
- مشیت و اراده: 33
- اراده خداوند بر کفر و معاصی تعلق نمی گیرد: 34
- اراده خداوند حادث است: 34
- امر خداوند بر محال تعلق نمی گیرد: 35
- خداوند نه فرزند دارد و نه مثل و نظیر: 35
- خداوند نه فاعل و نه مرید کفر است: 35
- رؤیت: 35
- خلق قرآن: 36
- کلام خداوند حادث است: 36
- تحدی به قرآن: 37
- تکلیف ما لایطاق: 38
- رعایت اصلح: 38
- خداوند از کافران نیز اراده ایمان کرده: 39
- خداوند هیچ کس را به گناه دیگری مؤاخذه نمی فرماید: 39
- استطاعت: 40
- مرتکب کبیره: 41
- فاسق: 42
- توبه: 42
- احباط: 43
- قدرت: 44
- حسن و قبح: 44
- معانی قضا و قدر در نظر شیخ طوسی: 45
- جبر و اختیار: 45
- سعادت و شقاوت: 46
- اضلال: 46
- کفر و شرک: 47
- معاصی: 47
- کسب: 47
- مرتد: 48
- وعده و وعید: 48
- فاسق: 48
- ارجاء: 49
- اسلام: 50
- کفار قدرت بر ایمان دارند: 50
- کم و زیاد شدن ایمان 51
- معنای خلق: 51
- توفیق: 51
- روح: 52
- عرش: 52
- الطف: 53
- معجزه: 53
- امامت: 54
- شفاعت: 56
- اشاره 58
- شیخ طوسی فرزانه ای از تبار پاکان 58
- شهرت علمی و شخصیت اجتماعی شیخ طوسی 60
- ویژگیهای شیخ طوسی 60
- عظمت و خلوص شیخ 61
- حاضر جوابی و تیزهوشی شیخ 63
- اشاره 64
- دوران حیات شیخ 64
- توس 64
- بغداد 65
- نجف 66
- آثار شیخ 68
- اثبات صانع 70
- شیخ طوسی و مسأله معرفت 70
- اصحاب المعارف 72
- شیخ طوسی در مواجهه با اصحاب المعارف 72
- معرفه الله تعالی ضروری است یا نظری؟ 76
- اصحاب التقلید 81
- موضع شیخ طوسی در مقابل اصحاب تقلید 82
- اشاره 82
- الف) مبارزه عملی شیخ طوسی با اهل تقلید 83
- ب) مبارزه علمی 83
- الف) استدلالات عقلی خود قرآن 84
- ب) امر قرآن به تعقل و نظر و استدلال 88
- علوم، یاد آوری و تذکار نیست 93
- بررسی این استدلال شیخ 94
- مراد از عقل، قلب و علم در نظر شیخ طوسی 96
- روش سلف: 99
- روش شیخ طوسی در شروع بحث های کلامی 99
- اشکالی بر روش سلف 100
- شیخ مفید و حل این اشکال 102
- سید مرتضی و حل این اشکال 103
- جایگاه بحث اثبات صانع در علم کلام از نظر شیخ الطائفه 104
- اشاره 108
- علم الهی 108
- فرق اسم و صفت 109
- بخش اول - مبحث اوصاف 109
- فرق صفت با وصف 110
- تقسیمات صفات واجب 111
- فرق صفات و اسماء باری تعالی 111
- حقیقت اوصاف ثبوتی و سلبی 112
- تقسیمی دیگر 113
- صفاتی که عین ذات است 114
- صفات ذات و فعل 114
- معیار صفت ذات و فعل 115
- صفات واجب، مترادف نیستند 115
- آراء و نظرات درباره صفات 116
- نقد و بررسی اجمالی دیدگاهها درباره صفات 117
- اشاره 119
- بخش دوم - مبحث علم 119
- حقیقت علم از دیدگاه حکما و متکلمان 121
- علم حصولی 123
- اقسام علم 123
- علم حضوری 124
- تقسیمی دیگر 124
- دیدگاهها درباره علم واجب تعالی 125
- برهان اول 128
- ادله علم واجب تعالی به ذاتش 128
- برهان دوم 129
- برهان سوم 131
- ادله علم واجب تعالی به غیر ذاتش 132
- علم حق تعالی به اشیا، قبل از ایجاد 133
- برهان اول (اتقان صنع) 134
- برهان دوم 138
- علم حق تعالی به اشیا بعد از ایجاد 140
- برهان اول 141
- برهان دوم 142
- عمومیت علم حق تعالی 142
- خلاصه نظرات شیخ طوسی 143
- اشاره 145
- اراده 145
- اراده در لغت 146
- اراده در اصطلاح 147
- اراده در نزد اشاعره 148
- اراده در نزد معتزله 149
- اراده در نزد امامیه 149
- اراده الهی نزد اشاعره، معتزله و امامیه 150
- اراده تکوینی و تشریعی 151
- اراده ذاتیه و فعلیه 153
- اراده تکوینی و تشریعی در روایات 153
- بررسی اقوال 155
- اراده در روایات 158
- خاستگاه بحث اراده الهی 158
- ثمره بحث 159
- نظرات شیخ 159
- معنای اراده 160
- اثبات وجود اراده 161
- مغایرت اراده با صفات دیگر 162
- اراده از صفات معنوی است 166
- خداوند مرید است 167
- اراده خداوند احتیاج به محلی ندارد 171
- خداوند مرید قبایح نیست 173
- مقدمه 178
- امامت 178
- واژه امامت در لغت 179
- امامت چیست؟ 182
- جایگاه بحث امامت 183
- نظر شیخ درباره اهمیت بحث امامت 188
- شیخ طوسی و بیان اقوال در وجوب امامت 189
- بیان اقوال: 190
- ادله عقلی بر وجوب امامت 191
- دلیل اول: 192
- اشاره 192
- دلیل دوم: 192
- 2. اجماع: 194
- 4. امام معصوم(علیه السلام): 194
- 3. اخبار آحاد و اصول عملیه: 194
- 1. تواتر: 194
- دلیل سوم: 195
- اشاره 196
- بیان ادله عقلی و نقلی بر امامت امیرالمؤمنین ع 196
- رد گروه دوم و سوم: 196
- ادله نقلی بر وجوب امامت 197
- اثبات قول اول: 197
- اشاره 197
- آیات: 197
- روایات: 200
- احراز امامت 201
- اشاره 201
- نظر شیخ طوسی درباره احراز امامت 202
- اشاره 203
- صفات امام از دیدگاه شیخ طوسی 203
- 1. عصمت 203
- 3. شجاعت 204
- 2. علم 204
- 4. عقل 205
- 5. نص 205
- 6. فضیلت 205
- تکلیف 208
- پیشگفتار 208
- تکلیف در لغت و اصطلاح 212
- اشاره 213
- غرض از تکلیف 213
- وجه حسن تکلیف 214
- صفات مکلف (تکلیف کننده) 217
- صفت اول: 217
- صفت دوم: 218
- صفت چهارم: 218
- صفت سوم: 218
- صفت پنجم: 219
- صفات مکلف (تکلیف شونده) یا شرایط تکلیف 219
- 1. حیات 219
- 2. قدرت 221
- 4. عقل 222
- 5. تمکن 223
- 7. شهوت و نفرت 223
- 6. اراده 223
- 8. نداشتن مانع 223
- 11. صفت یازدهم 224
- 10. صفت دهم 224
- 9. بلوغ 224
- 12. صفت دوازدهم 225
- صفات مکلف به (فعل تکلیفی) 225
- وجه حسن تکلیف کافر 226
- وجوب انقطاع تکلیف 228
- پیشگفتار 230
- احباط و تکفیر 230
- معنای لغوی احباط و تکفیر 231
- معنای اصطلاحی احباط 232
- احباط و تکفیر در اصطلاح متکلمان 232
- اشاره 232
- معنای اصطلاحی تکفیر 233
- پیشینه تاریخی بحث احباط و تکفیر 234
- فرضهای متصور حبط اعمال 235
- اشاره 235
- متعلق حبط 236
- شرط حبط 237
- کیفیت حبط و توضیحی درباره اصطلاح احباط محض و موازنه 237
- حقیقت پاداش و کیفر و ارتباط آن با مسأله احباط 238
- اقوال در مسأله احباط و تکفیر 238
- نظر شیخ الطائفه در مسأله احباط و تکفیر 240
- ادله شیخ بر بطلان احباط 241
- دلایل عقلی شیخ بر نادرستی تحابط 243
- نقد ادله قائلان به احباط 247
- اشاره 247
- دلیل اول قائلان به احباط 247
- دلیل دوم قائلان به احباط 248
- دلیل سوم قائلان به احباط 250
- پاسخ شیخ به دلایل نقلی قائلان به احباط و تکفیر 251
- اشاره 253
- نظر شیخ درباره عفو 253
- دلیل اول: 254
- دلیل دوم: 254
- نظر شیخ درباره توبه 255
- پیشگفتار 258
- تقیه 258
- مفهوم تقیه در لغت 259
- مفهوم تقیه در اصطلاح 260
- اشکالات تعریف شیخ 262
- تقیه از افعال ایجابی است یا از افعال سلبی؟ 263
- نکاتی در مفهوم تقیه 264
- وجه نامگذاری تقیه در کلام شیخ طوسی 265
- پیشینه تاریخی تقیه 266
- مبدأ تاریخی تقیه 267
- دوران بنی امیه 268
- دوران عباسی ها 270
- جایگاه کلامی تقیه 270
- اقسام تقیه 271
- آثار تقیه 272
- تفاوت کذب و تقیه 274
- طرح شبهاتی درباره تقیه 274
- آیا تعریض، حسن دارد؟ 276
- تفاوت نفاق و تقیه 277
- آیا خدعه منافق تقیه است؟ 280
- آیا تقیه مانع از امر به معروف و نهی از منکر است؟ 281
- مشترکات و ممیزات تقیه و نفاق 281
- آیا شیعه تقیه را از اصول دین می داند؟ 284
- اقوال درباره تقیه 286
- نظر شیخ درباره تقیه 287
- آیا حکم تقیه رخصت است یا وجوب؟ 287
- امامیه و حکم تقیه بر نفس 288
- دلایل تقیه 289
- عقل 289
- بیان دلیل عقلی شیخ 291
- آیات تقیه 292
- دسته اول آیات: 292
- اشاره 292
- بیان شیخ در تفسیر آیه 28 آل عمران 294
- دسته دوم آیات 298
- اجماع بر جواز تقیه 299
- روایات تقیه 300
- آیا تقیه یک حکم اختصاصی است یا یک حکم عام و عمومی؟ 301
- آیا اعتقاد به تقیه از مختصات شیعه است؟ 302
- علت اشتهار شیعه به تقیه 303
- اسباب تقیه و نظر شیخ الطائفه 305
- آیا اسباب تقیه باید آشکار باشد؟ 305
- نظر شیخ درباره تحمل ضرر اندک برای دفع ضرر بزرگتر 306
- دفاع از نفس، مال و حریم 307
- نظر شیخ در دفاع از جان، مال و حریم 308
- شرایط تقیه در نظر شیخ 310
- توضیح شرطهای سه گانه 311
- الف) شرط اول: 311
- ب) شرط دوم: 313
- ج) شرط سوم: 313
- تغییر احکام به وسیله اکراه بر افعال جوارح 314
- مواردی که تقیه جایز است 320
- نظر شیخ درباره تقیه پیامبر 322
- آیا تقیه یک حکم عام است یا استثنا دارد؟ 322
- نظر شیخ درباره تقیه امام 325
- رد اشکال جبائی معتزلی 327
- تشخیص فتوای تقیه ای امام 329
- خلاصه مطالب 331
- تشخیص کلام امام به اعتبار صدور در مجلس خوف و غیر آن 331
- فهرست اعلام 333
- کتاب نامه 340
عقلی به شمار نیاید.
این سخن امیرالمؤمنین علی که می فرماید: «اغرقوا الله بالله(1) و الشول بالرساله و أولی الأمر بالأمر بالمعروف و العدل و الإحسانی»(2) یعنی (شناخت خداوند به معرفت الوهیت است و شناخت رسول به معرفت رسالت است. شناخت امام نیز به معرفت امامت می باشد.) ما را به دقت بیشتری در این باره رهنمون می شود.
در روایت دیگری در تأثیر امامت آمده است که از آثار امامت، نه تنها تأمین سعادت دنیا و به دست آوردن بهشت در آخرت است، بلکه در تأمین «جنه اللقاء» هم سهم بسزایی دارد.(3)
به سبب اهمیت موضوع امامت و دیدگاه شیخ طوسی در این باره سعی شده است که در این نوشتار نظرات شیخ در مسائل مربوط به امامت گردآوری شود.
واژه امامت در لغت
برای کلمه «امام» معانی گوناگونی ذکر شده است که به برخی از آن اشاره می کنیم:
«امام» بر وزن «کتاب»، اسم مصدر است و به هر چیزی که انسان به آن توجه1)
1- ... و معنی قوله لا إغرقوا الله بالله: یعنی أن الله خلق الاشخاص و الانوار و الجواهر و الأعیان؛ فالأعیان: الأبدان، و الجواهر: الأرواح، و هو جل و علایشبه جسما و روحا و لیس الاحد فی خلق الروح الحساس الدراک أمژ و لاسبب، هو المتفرد بخلق الارواح و الاجسام فاذا نفی عنه الشبهین شبه الابدان و شبه الأرواح فقد عرف الله بالله و إذا شبهه بالروح او البدن او النور فلم یعرف الله بالله (همان، ج 1، ص 85). 2. همان، ج 3، ص 20، چاپ بیروت ٣. من سره أن لا یکون بینه و بین الله حجاب حتی ینظر الی الله و ینظر الله الیه فلیتوالی آل محمد و یتبرأ من عدوهم و یأتم بالامام منهم فإنه إذا کان کذلک نظر الله الیه و نظر إلی الله. (محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 23، ص 81)