اندیشه های کلامی شیخ طوسی جلد 1 صفحه 19

اشاعره سخن گوید، صریحه نام آنها را ذکر نمی کند، بلکه به عنوانهای مخالفینا، جبریه، قدریه، زعم قول و نظایر اینها یاد می نماید؛ چنانکه درباره استطاعت، ذیل آیه: «و لله علی الناس حج البیت من استطاع الیه سبیلا» می فرماید:

و فی الآیه دلاله علی فساد مذهب المجبره أن الاستطاعه مع الفعل، لان الله تعالی اوجب الحج علی المستطیع، و من لا یستطیع فلا یجب علیه و ذلک لا یکون قبل فعل الحج.(1)

پیداست که مراد از مجبره، همان اشاعره است؛ زیرا اشعری معتقد است که قدرت مقارن با فعل است و مقدم بر آن نمی باشد.

اما در بسیاری از موارد، تصریح به نام معتزله کرده و گوید: «استدلت المعتزله، قالت المعتزله» و یا اینکه نام اعلام معتزله را ذکر می کند و گوید: «قال ابوعلی، قال الجبائی»؛ مثلا درباره فاسق در ذیل آیه: «و من یعص الله و رسوله و یتعد حدوده یدخله ناره خالده فیها وله عذاب مهین»(2) می فرماید:

و استدلت المعتزله بهذه الآیه علی ان فاسق اهل الصلاه مخلد فی النار، و معاقب لامحاله، و هذا لا دلاله لهم فیه من وجوه، لان قوله: «و یتعد حدوده» اشاره الی من یتعدی جمیع حدود الله، و من کان کذلک فعندنا یکون کافره....(3)

و در بحث اثبات عرض در ذیل آیه: «و اذا رأیت الذین یخوضون فی آیاتنا فاعرض عنهم حتی یخوضوا فی حدیث غیره»(4) چنین گوید:

قال الجبائی: فی الآیه دلاله علی بطلان قول الأصم و نفاه الأعراض و قولهم: انه لیس هاهنا غیر الاجسام. لانه قال: «حتی یخوضوا فی حدیث غیره» فاثبت غیره68

1- تفسیر تبیان، ج2، ص538، سطر 2.
2- نسا / 14
3- تفسیر تبیان، ج 3، ص 140، سطر 23.
4- انعام / 68