اندیشه های کلامی شیخ طوسی جلد 2 صفحه 171

لطف در اصطلاح متکلمان

الطف، در عرف متکلمان، به دو معنای «محصل» و «مقرب» به کار می رود. لطف محصل، اموری است که در صورت انجام آن، شخص مکلف با اختیار خویش، آنچه بدان مکلف است، انجام می دهد و لطف مقرب، عبارت است از ایجاد اموری که زمینه را برای انجام تکالیف، فراهم می کند.(1) البته در لطف مقرب، شرایطی نیز معتبر است: نخست آن که تأثیر در تمکن و قدرت مکلف نداشته باشد و دیگر آن که موجب سلب اختیار مکلف در انجام تکالیف نگردد. گفتنی است که متکلمان، لطف محصل را در صورتی که به انجام طاعت بینجامد، توفیق و در صورتی که به ترک معصیت منجر شود، عصمت نامیده اند.(2)

وجوب لطف بر خداوند

در پاسخ این پرسش که آیا لطف بر خداوند واجب است یا نه؟ میان مذاهب و فرق اسلامی، اختلاف نظر وجود دارد و منشأ این اختلاف نیز نزاع متکلمان در حسن و قبح عقلی است. کسانی چون اشاعره که منکر حسن و قبح عقلی اشیا هستند، وجوب لطف بر خداوند را نیز مردود می شمارند.(3) در برابر، امامیه و معتزله، هم طرفدار حسن و قبح عقلی اشیا هستند و هم از وجوب لطف بر خداوند، جانبداری می کنند.

1- شیخ طوسی، تمهیدالاصول، ص208؛ الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، ص 130 به بعد.
2- تمهید الاصول، ص208؛ الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، ص 130 - 131؛ علم الهدی، الذخیره فی علم الکلام، ص 186.
3- سعدالدین تفتازانی، شرح المقاصد، ج5، ص5؛ علی بن محمد جرجانی، شرح المواقف، ج 8، ص 230.