اندیشه های کلامی شیخ طوسی جلد 2 صفحه 49

اما «صفات فعل»، صفاتی است که با ملاحظه و انجام فعلی از ناحیه آن ذات مقدس، بر او اطلاق می شود؛ مثلا می گوییم خداوند خالق و رازق است. مسلما این صفت، قبل از این که مخلوقی را بیافریند و روزی دهد، بر او اطلاق نمی شود (البته قدرت بر خلقت و روزی دادن را داشت، اما وصف خالق و رازق بر او صادق نبود).

طبق ملاک مذکور، صفت عدل باید از صفات فعل باشد؛ زیرا وصف عدل، چه به معنای منه بودن خداوند از افعال قبیح و اخلال به واجب و چه به معنای اعطای حق به صاحبش باشد، بعد از انجام افعال از ناحیه آن ذات مقدس، بر او اطلاق می شود؛ چون تا فعلی از ناحیه او صادر نشود، نمی شود گفت فعل او منه از قبیح است و تا اعطایی نباشد، اعطای حق به صاحبش معنی ندارد.(1) پس معلوم شد که وصف عدل از صفات فعل است. مرحوم شیخ اگرچه صراحتا نفرموده که عدل از صفات فعل است، ولکن از مجموع مباحث ایشان نسبت به عدل، بویژه از تعریفی که برای عدل نموده، معلوم می شود که عدل را از صفات فعل می داند. چنان که اکثر دانشمندان اسلامی نیز وصف عدل را از صفات فعل می دانند. ولی مرحوم محمدرضا مظفر آن را از صفات ذات می داند.(2)

فعل و اقسام آن

معنای فعل در لغت و اصطلاح:

واژه «فعل» در لغت به معنای عمل و انجام است(3) و در اصطلاح ادبا، عبارت است از کلمه ای که معنای مستقل داشته باشد و مقترن به یکی از زمانهای سه گانه باشد.

1- بررسی فرق بین صفات ذات و صفات فعل ر.ک: کفایه الموحدین، ج 1، ص 307 - 308؛ لمعات الهیه، ص237؛ بدایه الحکمه، ص160؛ اسماء و صفات الهی در قرآن، ج 1، ص 1 - 2.
2- بدایه المعارف الالهیه فی شرح عقائد الأمامیه، ج1، ص103.
3- لسان العرب، ج 10، ص292.