اندیشه های کلامی شیخ طوسی جلد 3 صفحه 113

٣. اگر اعاده معدوم، به عینه جایز باشد، جمع بین متقابلین لازم می آید؛ زیرا زمان از جمله مشخصاتی است که اگر معدوم بعینه عود نماید، باید «زمان» نیز که در آن، وجود ابتدایی داشته است، عود کند و لازمه آن، این است که معاد در عین این که معاد است،

مبدأ باشد و این، جمع بین متقابلین است.(1)

فنای جواهر

اشاره

متکلمان گذشته اسلامی، مسائل مربوط به معاد را در ادامه بحث تکلیف مطرح کرده اند. شیخ الطایفه نیز همین روش را دارد. ایشان اولین مسئله ای را که در کتابهای کلامی خود (تمهیدالاصول و الاقتصاد) مطرح نموده است، مسئله «فنای جوهر» است. در این مسئله، سه مطلب، مورد بررسی قرار گرفته است: معنای فنا، کیفیت فنای جوهر و ادله مثبتان و نافیان.

معنای فنا

نسبت به این مطلب، دو دیدگاه وجود دارد:

١. مرحوم شیخ الطایفه و عده ای از متکلمان دیگر می فرمایند: فنا به معنای نیستی و عدم است.(2)

2. بعضی گفته اند: فنا به معنای تفرق اجزاء است.(3)

کیفیت فنا

نسبت به این بحث نیز دیدگاهها مختلف است:

1. شیخ الطایفه می فرماید: جواهر به واسطه طریان و عارض شدن ضد، معدوم و فانی می شود؛ زیرا جواهر، اموری ثابت و باقی است و امر باقی، در صورتی معدوم می شود که ضدی(4) بر آن عارض شود، والا بر همان حالت قبل باقی می ماند.(5)

1- ١. تفتازانی، شرح المقاصد، ج 5، ص 84-85؛ عبدالرزاق لاهیجی، گوهر مراد، ص 438 (طبع قدیم).
2- 2. شیخ طوسی، تمهید الاصول، ص 185.
3- 3. همان؛ عبدالرزاق لاهیجی، گوهر مراد، ص443.
4- 4. مراد از ضد جواهر «فناء» است؛ یعنی با عروض «فناه جوهر معدوم می شود. (شیخ طوسی، التبیان، ج9، ص 471.)
5- 5. شیخ طوسی، تمهید الاصول، ص 185.