اندیشه های کلامی شیخ طوسی جلد 3 صفحه 129

است و غیر از روح است. روح عبارت است از جسم رقیق؛ مانند ریح و باد.(1)

در جای دیگری در ذیل آیه «قل الروح من أمر ربی»(2) می گوید: «الروح جسم رقیق علی بنیه الحیوان فی کل جزء منه حیات.»(3) و در جای دیگری در ذیل آیه «و لاتحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله أمواتا...»(4) می فرماید: روح مأخوذ از ریح، جسم رقیق هوایی است.(5)

2. بدن انسان، اجزای اصلی ای دارد که از آغاز تا پایان، بدون هیچ گونه تغییری باقی می ماند و نفس انسان، چیزی جز همین اجزای اصلی نیست.(6)

٣. نفس، جوهری مجرد و غیرجسمانی است و از خواص ماده؛ مانند مکان، زمان، جرم و ... منه است. برخی از متکلمان شیعه؛ مثل خواجه نصیر(7) و... و برخی از متکلمان اشعری؛ مانند فخررازی(8) و غزالی و عموم فیلسوفان اسلامی، همین رأی را پذیرفته اند.(9)

ممکن است گفته شود که روح و نفس، گر چه از نظر لغت، دو معنی و مفهوم دارد، چنان که مرحوم شیخ الطایفه به آن اشاره فرموده، ولی حقیقتأ یکی است و فرق آنها به ملاحظه حالات است؛ مادامی که مشغول به تدبیر بدن و مربی اوست، نفس نامیده

می شود و چون تعلق او از بدن بریده شود، روح نامیده می شود. و نیز تعبیر به نفس، از این جهت است که خود واقعی انسان، همان روح اوست.

آیا نفس، بعد از موت، باقی است

محققان اسلامی؛ از جمله شیخ الطایفه بر این باورند که نفس انسان، بعد از موت، باقی است. شیخ الطایفه در ذیل آیه شریفه «و لاتحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله أمواتا بل أحیاء

1- 1. شیخ طوسی، التبیان، ج 9، ص38.
2- 2. اسراء / 85۔
3- ٣. شیخ طوسی، التبیان، ج6، ص515.
4- 4. آل عمران / 169.
5- 5. شیخ طوسی، التبیان، ج 3، ص 47
6- 6. سیوری حلی، ارشاد الطالبین الی نهج المسترشدین، ص 1388
7- 7. علامه حلی، کشف المراد، مقصد دوم، مسئله چهارم، فصل پنجم، ص 195.
8- 8. فخر رازی، المطالب العالیه فی علم الالهی، ج7، ص57.
9- ٩. ابن سینا، الاشارات و التنبیهات (شرح اشارات خواجه نصیر)، ج 2، ص 368؛ صدرالدین شیرازی، الحکمه المتعالیه، ج8، ص 260-303