اندیشه های کلامی شیخ طوسی جلد 3 صفحه 131

نیاز به مکان وسیع ندارند، ثانیه، خداوند، قادر است در وقت عذاب، قبر را وسیع کند.(1)

2. صالحی از معتزله و طایفه ای از کر امه، عذاب قبر را قبول دارند، اما معتقدند که انسان در آن جا فاقد حیات است.

به اعتقاد صاحب مواقف، این رأی، نامعقول است؛ زیرا عذاب موجود فاقد حیات و احساس، قابل تصور نیست.(2)

بازگشت چه کسانی لازم است؟

شیخ الطایفه بعد از اثبات این که جواهر، فانی می شود و فنا به معنای نیستی و عدم است، تصریح می کند که اعاده اجسام و جواهر، صحیح است و بعد از این بحث، این پرسش مطرح می شود که اعاده چه کسانی واجب و ضروری است؟

مرحوم شیخ می فرماید: بازگشت هر کسی که دارای حقی باشد و در دنیا به حق خود نرسد، واجب است؛ تا به حق برسد.

توضیح این که مستحقان، سه دسته اند:

.. مستحق ثواب: بازگشت این گروه، در هر صورت، لازم است؛ زیرا ثواب باید پیراسته از ناخالصی باشد و این در دنیا امکان ندارد. پس باید به عالم دیگر برگردد تا به ثواب خود برسد.

٢. مستحق عوض(3) : این گروه، اگر در دنیا به حق خود رسیده باشند، اعاده آنان واجب نیست، والا لازم است اعاده شوند.(4)

٣. مستحق عقاب: این مسئله، از دو دیدگاه قابل بررسی است:

الف) از دیدگاه عقل.

ب) از دیدگاه شرع

1- ١. شیخ طوسی، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، ص 220.
2- 2. عبدالرحمن ایجی، شرح المواقف، ج8، ص317- 318.
3- 3. فرق ثواب و عوض در این است که ثواب، با تکریم و تعظیم همراه است، ولی عوض، از تکریم و بزرگداشت، خالی است. (شیخ طوسی، تمهید الاصول، ص 249 و 250)
4- 4. همان، ص 188.