اندیشه های کلامی شیخ طوسی جلد 3 صفحه 17

اشعری، تنها امر نخست(1) را مورد اتفاق گروه خوارج می داند، ولی درباره مرتکب کبیره، اذعان دارد که نجدات که فرقه ای از خوارجند، مرتکب کبیره را کافر نمی دانند.(2) از این دو نقل قول به طور غیرمستقیم استفاده می شود که همه خوارج، بجز فرقه نجدات، عمل جوارحی را در حقیقت ایمان سهیم می انگارند.

از آنچه گذشت، رویکرد این جماعت در حقیقت کفر نیز روشن شد؛ زیرا این گروه، هنگامی که طاعات را در حقیقت ایمان سهیم می داند، یقینا معتقد است که با ارتکاب گناه، یکی از عناصر تشکیل دهنده ایمان از میان می رود و بنابراین، کسی که در عمل، مرتکب کبیره می گردد، از قلمرو مؤمنان خارج و به یک کافر تمام عیار تبدیل می شود؛ هرچند که قلب به وحدانیت خداوند و سایر معارف، تصدیق داشته باشد و در زبان نیز بر آنها اصرار ورزد.

به سخن دیگر، این جماعت، واسطه ای میان ایمان وکفر نمی بینند. بنابراین، اگر کسی با سرکشی و تمرد از فرمانهای الهی، از قلمرو ایمان خارج شد، بلافاصله در قلمرو کفر داخل می گردد.

روی آورد معتزله

طرز تلقی بسیط خوارج در باب ایمان، مدتی بعد، از لحاظ نظری، به دست معتزله بسط یافت و آنها در کل، پذیرفتند که افعال جوارحی در حقیقت ایمان سهیم است. از همین رو، بسیاری از متفکران معتزلی؛ مانند: ابوالهذیل علاف، هشام الفوطی، نظام، جبایی و برخی دیگر از این جماعت، ایمان را بر حسب طاعات؛ یعنی وظایف دینی تعریف کرده اند.(3)

قاضی عبدالجبار در تعریف ایمان می گوید: :

ایمان نزد ابوعلی و ابوهاشم عبارت است از انجام عبادات واجب، نه عبادات مستحب و نیز دوری از قبایح. ولی ابوالهذیل ایمان را انجام عبادات واجب و مستحب، هر دو میداند و سخن صحیح، همان سخن ابوالهذیل است.(4)

1- ١. ابوالحسن اشعری، مقالات الاسلامیین، ص 86.
2- 2. تفاوت دیگری که سخن اشعری دارد، این است که نامی از عثمان و دو سوم، خلود مرتکب کبیره در جهنم را ذکر می کند (همان).
3- ٣. ابوالحسن اشعری، مقالات الاسلامیین، ص 269.
4- 4. تفتازانی، شرح العقائد النسفی، ص 444.