اندیشه های کلامی شیخ طوسی جلد 3 صفحه 187

ممکن است».

2. وقوع رجعت در خارج

دلیل دیگری که برای اثبات رجعت بدان تمسک شده، وقوع آن در خارج است؛ زیرا همانگونه که معروف است، بهترین دلیل برای امکان یک شیء واقع شدن آن در خارج است. بنابراین، اگر اثبات شود که حتی در یک مورد، رجعت اتفاق افتاده است، همین مقدار برای اثبات امکان رجعت کافی است و نیازی به دلیل دیگر ندارد؛ از این رو، قائلان به رجعت، با استناد به آیات متعدد قرآن مجید می گویند: رجعت، نه یک بار، بلکه دهها بار در انتهای پیشین رخ داده است (که به برخی از آنها در آینده اشاره خواهد شد)

بنابراین، محال بودن رجعت، توهمی باطل است.

آیا رجعت از اصول دین است؟

تردیدی نیست که مسئله رجعت، یک مسئله اعتقادی است، نه تاریخی، فقهی و.... اما آیا رجعت از منظر مکتب تشیع، از اصول دین است یا از اصول مذهب و یا هیچ کدام، بلکه از ضروریات مذهب شیعه به شمار می رود؟

برخی آن را از اصول مذهب تشیع(1) و عده ای از ضروریات آن می دانند(2) و دسته سوم نیز بر این باورند که اعتقاد به رجعت، نه از اصول مذهب و نه از ضروریات آن، بلکه از اموری است که نزد اکثر شیعیان، پذیرفته شده است.(3)

شیخ طوسیله این بحث را در آثار خویش به تفصیل مطرح نکرده است، اما ایشان در کتاب عده الاصول سخنی دارد که بر اساس آن می توان نظریه «جزء اصول دین انگاری رجعت» را بدو نسبت داد. وی در کتاب یاد شده می گوید: «ما به سخنان کسانی که در اصول؛ یعنی در توحید، عدل، امامت و ارجاع و جز آن با ما مخالفند، اعتنا نمی کنیم».(4)

1- 1. محمدرضا ضمیری، رجعت، ص18.
2- 2. مجلسی، حق الیقین، ج 2، ص248؛ سید عبدالحسین طب، الکلم الطیب، ص 586؛ سید عبدالله شبر، حق الیقین، ج 2، ص 2.
3- ٣. محمدرضا مظفر، عقائد الأمامیه، ص84؛ میرزاجواد تبریزی، صراط النجاه، ج 3، ص 421؛ جعفر سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، ج 6، ص 367.
4- 4. شیخ طوسی، العده فی الأصول، ج 2، ص628.