اندیشه های کلامی شیخ طوسی جلد 3 صفحه 220

دیگری رافضی ها. سپس به تفصیل از بیانیه(1) ، جناحیه (2) ، خطابیه(3) و راوندیه(4) از روافض نام می برد و به شرح عقاید هر یک می پردازد.(5) او از قدریه به احمد بن حایط و احمد بن ایوب و محمد بن احمد قحطی و ابن ابی العوجاء اشاره می کند و به شرح نظر آنان می پردازد. (6)

تناسخ در اندیشه برخی از متفکران مسلمان

نظریه تناسخ با مخالفتهای شدید اندیشمندان مسلمان مواجه گشت و در آثار بزرگانی چون ابن سینا، خواجه نصیر، تفتازانی، ملاصدرا و... نمود پیدا کرد. ابن سینا برهان اجتماع دو نفس در بدن واحد را بر بطلان تناسخ می آورد که مورد پذیرش افراد پس از او

قرار می گیرد. پیش از بیان این برهان، شایسته است به مقدمه ای اشاره کنیم.

مقتضای حکمت الهی آن است که بر طبق مشیت خود، هر ممکنی را به کمالی که برای او امکان دارد، برساند. پس اگر بدن این صلاحیت را به دست آورد و این امکان وجود داشت که نفسی به آن تعلق گیرد، باید فوره و بدون فاصله، آن نفس به این بدن

تعلق گیرد. عدم انجام این امر، بر خلاف مقتضای حکمت الهی است.(7)

بوعلی در تبیین این برهان، چنین آورده است:

آمادگی هر بدنی برای قبول نفس، مستلزم افاضه آن از جوهر مفارق است و اگر تناسخ را نیز بپذیریم، لازم می آید یک بدن، دارای دو نفس باشد: یکی نفس افاضه شده از سوی جوهر مفارق و دیگری نفس متناسخه، و این محال است.(8)

وجه محال بودن، آن است که ارتباط میان نفس و بدن به صورت انطباعی نیست، بلکه به صورت اشتغالی می باشد. هر انسانی بیش از یک نفس را درک نمی کند و انفعال

1- 1. اصحاب بیان بن سمعان تمیمی نهدی.
2- 2. پیروان عبدالله بن معاویه.
3- ٣. یاران ابوالخطاب محمد بن مقلاص.
4- 4. پیروان عبدالله راوندی و به قولی عبدالله بن حرب کندی کوفی راوندی.
5- 5. این که این نسبتها تا چه حد قریب به واقع است، مجالی دیگر را می طلبد.
6- 6. عبد القاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ص253، 256 و 259؛ ر.ک: ابوالحسن اشعری، مقالات الاسلامیین، ص 46.
7- 7. جعفر سبحانی، الالهیات، ص804.
8- 8. ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، ص 356-357؛ المبدأ و المعاد، ص108 و 109؛ النجاه، ص189؛ ر.ک: علامه حلی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ص 191؛ عبدالرزاق لاهیجی، گوهر مراد، ص173.