اندیشه های کلامی شیخ طوسی جلد 3 صفحه 247

خداوند باید آنچه درباره بندگانش شایسته است، انجام دهد»(1) و گروهی نیز گفته اند: مفهوم اصلح، غیر متناهی است و خداوند برای ایجاد اصلح، توانایی بی نهایت دارد، ولی چون انسان توان انجام فعل غیر متناهی را ندارد، بر خداوند اصلح واجب نیست».(2)

ابوالهذیل نیز گفته است: «خدای متعال تنها کاری را انجام می دهد که برای بندگان او شایسته تر (اصلح) است». (3)

شیخ مفید می گوید:

خداوند نسبت به مکلفان از بندگان خود، جز آنچه برای دین و دنیای آنها اصلح باشد، انجام نخواهد داد و نفع و مصلحتی را از آنان دریغ نمی کند و نسبت به فردی که او را ثروت بخشیده و آن که او را فقیر کرده و آن که به او سلامتی بخشیده و یا کسی که بیمارش کرده است، تدبیر اصلح را اعمال کرده است.(4) البته مراد وی همان قاعده لطف است.

صاحب گوهر مراد گوید:

مراد از قاعده اصلح آن است که با وجود اصلحیت نظر به آن چیز، منافی مصلحت کل نباشد. پس شکی نیست در وجویش از خدای تعالی....(5)

و نیز در کتاب سرمایه ایمان گوید:

هرگاه چیزی مقتضای مصلحت کل باشد و منافی مصلحت جزء و یا بر عکس، واجب است تقدیم مقتضای کل بر مقتضای جزء... هرگاه ترک اصلح قبیح باشد، وجود اصلح واجب است، لکن ترک اصلح (در نظام کل و اتم) قبیح است. نتیجه دهد که وجود اصلح واجب است.(6)

پیشینه قاعده لطف

اشاره

گرایش به مباحث عقلی در تاریخ اسلام با مباحث معتزله پیوند خورده است. نخستین متکلمانی که به بحث از امور عقلی پرداخته اند، معتزله هستند. جریان اعتزال با

1- 1. ابوالحسن اشعری، مقالات الاسلامیین، ص 249.
2- 2. قوشجی، شرح الهیات تجرید، ص 32.
3- 3. ابوالحسن اشعری، مقالات الاسلامیین، ص 249.
4- 4. مکدر موت، اندیشه های کلامی شیخ مفید، ص97؛ شیخ مفید، اوائل المقالات، ص25.
5- 5. عبدالرزاق لاهیجی، گوهر مراد، ص 351.
6- 6. عبدالرزاق لاهیجی، سرمایه ایمان، ص 81.